Inhoudsopgave met links naar de verhalen

(Informatie over mijn boek 'Een beerput die geen doofpot werd' vind je hierboven achter de gelijknamige tab)                                                                                                          

Klik op de gewenste titel:

Schotse wortels in Toldijk: Aalt Anderson (ca. 1687-1750)
Rond 1725 vestigt mijn voorvader Aalt Anderson zich op boerderij Bremerstede in Toldijk, samen met Arndje Jansen, dochter van de familie Bremer van de gelijknamige herberg, anno 2024 café-restaurant Den Bremer.
De wieg van Aalts vader stond in Schotland. Ook al is de naam Anderson inmiddels uit Toldijk verdwenen, zijn Schotse bloed stroomt er nog steeds.

Jan Anderson (1665-1731), een Schot in Ellecom

Eind 1686 is mijn voorvader Jan Anderson in Ellecom getrouwd als 'jongeman uit Schotland'. Een prikkelend gegeven dat ertoe uitnodigt onze tanden in zijn leven te zetten.

De twee herbergen van Marije Anderson (Middachten en De Engel in De Steeg)
Marije is de in Ellecom geboren jongste dochter van mijn voorvader, de Schot Jan Anderson (1665-1731). Met haar eerste man heeft ze een herberg onder Middachten, met haar tweede man, Gosseling Smink/Smeenk, baat ze De Engel in De Steeg uit. Dit artikel gaat ook over de andere eigenaren/uitbaters van De Engel, waaronder haar nageslacht. Haar achterkleinzoon draagt de herberg uiteindelijk in 1874 aan iemand anders over. 

De familie Busser: van Recke in Duitsland naar de Oosterenk in Empe
In dit blog volgen we de rechte lijn van de Duitse stamvader via Brummen, Oeken, Voorst en Empe naar boerderij de Oosterenk aldaar aan de IJsselstraat (deel A). Dit met zoveel mogelijk achtergrondinformatie. Daarna wordt per generatie aandacht besteed aan hun broers en zussen (deel B).
Berend Busser (1868-1937) is mijn grootvader.

De veermannen van het Bronkhorsterveer vanaf 1696
Toen ik hoorde dat het Bronkhorsterveer zich in zwaar weer bevindt, moest ik denken aan mijn voorvaders Arend Jansen en Garrit Arends. Zij bemanden deze pont van 1716 tot 1752. Dit verhaal gaat over hen, maar geeft ook een overzicht van alle veermannen van 1696 tot heden.

De dienstverbanden van Geert Busser (1870-1943)
Mijn oudoom Geert Busser werkt tijdens zijn jonge jaren een kleine zestien jaar als huisknecht op drie verschillende landhuizen: De Beele in Voorst, de Meeuwenberg in Empe en Den Dam in Eefde, en daarnaast op de pastorie in Voorst. Welke families treft hij daar?

Over Berend Busser (1868-1937), de derde Busser op de Oosterenk in Empe 
Boerderij Oosterenk, IJsselstraat 7 te Empe, is vanaf 1836 bijna twee eeuwen lang het honk van deze familie Busser. Mijn grootvader Berend Busser is de derde in een rij van in totaal vijf generaties. Hij is naar verluidt een lieve man en heeft twee rechterhanden. Ook is hij maatschappelijk betrokken. Deze beschrijving van zijn leven geeft daardoor meteen een inkijkje in het Empe van toen.

De boedel van Garritjen Hendriksen (Smitskamp) (1739-1774) in Brummen
Nadat mijn voormoeder Garritjen Hendriksen is overleden, wil voorvader Berend Busser (1746-1818) hertrouwen met Cornelia (Knelia) Timmer. Voor zo’n tweede huwelijk kan plaatsvinden, moet er ten behoeve van de kinderen een inventaris worden opgemaakt van de eigendommen die het paar op het moment van overlijden bezat. 

Emile Vernig (*1912) op Witzand in Empe: van dolende snuiter tot honkvaste boer             

In 1936 trouwt de ietwat bijzondere westerling Emile Vernig met Hanna Busser, dochter van mijn oudoom Hendrik Jan Busser, en trekt in op haar ouderlijke boerderij Witzand, Emperweg 90, Empe.
Andere familienamen in dit verhaal: Brinkman, Robers, Spiegelenberg

Boerderij Klein Neerheide in de Kruisberg (Doetinchem 1650-2022)

Op deze boerderij boerden tussen 1864 en 1911 twee generaties Wiltink: mijn grootmoeder Aaltje en overgrootvader Derk Jan. Drie generaties Stoltenborg gingen hen voor. In 1911 neemt de familie Bennink het stokje over, en vanaf 1995 de familie Wassink.
Het jaar 1901 is voor Klein Neerheide een enerverend jaar. Dan verlaten beoogd opvolger zoon Herman Wiltink en zijn vrouw de boerderij wegens een geloofskwestie.
Andere familienamen in het verhaal: Bieleman, Bilderbeek, Bodmer, Bosman, Breukink, Busser, Crommelin, van Diest, Ebbers, Garretsen, Gerritsen, van Heeckeren, Keijzer, Langwerden, Renssen, van Santbergen, Siebelink, Sileon, Tenkink, Wesselink

Hendrik te Winkel is er helemaal klaar mee (Hengelo Gld 1683)

Mijn voorvader Hendrik te Winkel is een van de getuigen in de kwestie Rumpius (zie hieronder bij #MeToo (2x)). Met eigen ogen heeft hij gezien hoe deze predikant een vrouw lastig valt. Zijn getuigenis wordt hem echter niet in dank afgenomen.
Andere personen in het verhaal: meerdere (Klein) Lenderinks, Trijne op Grote Holte, Hendersken ter Stege, Hendrik Teunissen, Derk en Hendrik Wiemelink

Boerderij Harenberg en de galg op de Bronsbergen (bij Zutphen) 

Eeuwenlang was er op de Bronsbergen bij Zutphen een herberg met de naam Harenberg, bakermat van een van mijn vooroudertakken. Er dichtbij stond een galg van de stad Zutphen. Rond 1800 verdween de galg. Ook de familie Harenberg ruimde na vier generaties het veld. Er volgden vier generaties Wunderink, totdat de herberg in 1945 werd verwoest.  

Een treurig voorval in herberg De Zwaan in Steenderen (1749)

Twee van mijn voorvaders zitten op enig moment samen in deze herberg. Op zeker moment krijgen ze een meningsverschil. En dan opeens...

Personen in het verhaal: Henricus en dochter Theodora Eggink (Hengelo), Esken Huetink (Steenderen).

Aaltje Bannink laat zich niet verleiden (Hengelo Gld 1674) 

De Hengelose domineeszoon Henricus Rumpius probeert mijn voormoeder Aaltje Hillebrants,
de vrouw van Jan Bannink, te verleiden.

De tweede Hengelose beeldenstorm (1677)
De Hengelose Remigiuskerk is sinds de Reformatie protestants, maar wordt tussen 1672 en 1674 opnieuw katholiek. Nadat de papen wederom verdreven zijn, blijft het broeien. Dit leidt tot een tweede beeldenstorm en tot bedreiging van Willem Goijcker en zijn huisvrouw.
Figuranten: Mijn voorouders Johannes en Willem Eggink, Eva Rumpius

De aanstelling van een nieuwe (Hengelose) predikant in Gendringen (1678-1679)

Over de verdeeldheid hierover binnen de Gendringse kerkgemeenschap. Kandidaat-predikant Johannes Eggink uit Hengelo (Gld), een van mijn voorvaders, kan niet anders dan afwachten.
De Gendringse kerkleden die hun zegje doen zijn: Steven van Amerongen, graaf Van den Bergh, Henrik Eekhof, Johannes Gunning, Hertgert Jansen, Herman Langeloth en Salomon Locken. Ook Otto Vogel speelt een rol.

Heibel bij het hek van Olburgen tussen mannen uit Toldijk en Hengelo Gld (1679)

De Toldijkse Peter Pennekamp, een voorvader, beschuldigt de Hengelose Theodorus Rumpius ervan hem barbarisch mishandeld te hebben.
In het verhaal genoemde personen: Tonnis ten Bosch (Hengelo), Derk Bruinderink (Toldijk), Frans Cuijper van Holthuizen, Jan Eggink Wzn.(Hengelo), chirurgijn Van Geelkerken (Bronkhorst), Reind Geltink (Hengelo?), Arend Huetink (Steenderen), Reind Jansen, Derk Peurs (Steenderen), Jan Reindsen, Jan Rootheuvel (Toldijk), Jan Rijken (Toldijk), jonker Veer (Hengelo) en Herman Wagenvoort (Hengelo). 

De dood van schoenmaker Storteler (Hengelo Gld) (1687) 

Chirurgijn Theodorus Rumpius, een voorbroer van mij, komt een gewonde verbinden en doodt een toevallige aanwezige. Of niet?
Personen die in het verhaal genoemd worden: Derk te Bockelaar (Zelhem), Jantien Boeink alias Gotink, Berend Coops, rechter Cremer, Arnold Dam, Berend Dringenborg, Abraham Eerlich (Zelhem), meerdere Egginks, Lambert Eskes, Jacob Hasebroek (Zutphen), Berend Herink, Coop Hermsen alias Coop Muller, Jan Luijkink, Herman Luijssink, Daniël van Raij (Wehl), voormoeder Eva Helena, Henricus en chirurgijn Theodorus Rumpius, Rijkel Schooltink, Wijnand Schreurs (Zelhem), Hendrik Schutten, Hendrik Storteler (Zelhem), Aaltjen Weetink (Zelhem).

#MeToo in de Achterhoek (1682-1688) - een recensie geschreven door Jos Joosten

Een recensie over mijn boek Een beerput die geen doofpot werd. Zie ook bovenaan deze pagina, achter de gelijknamige tab. In het boek figureren een groot aantal Hengelose en Achterhoekse inwoners uit de tweede helft van de 17e eeuw.

#MeToo in een zeventiende-eeuws Gelders dorp (Hengelo Gld) (1682-1688)

Een artikel over mijn eerdergenoemde boek, gepubliceerd in Gen, magazine voor familiegeschiedenis 

van het CBG 2020 nr. 2

De Van Londens en De Gouden Leeuw in Bronkhorst

Beschrijving van de verschillende generaties Van Londen, onder wie vier van voorouders, die de herberg tot 1797 bestieren, en hun belevenissen. Andere personen die genoemd worden: Garrit Arends, Hendrik Eeltink (Doetinchem), Hendriksken Geerlichs, Garrit Geerligs, Maria Hagens (Geesteren), Geurt Geurtsen Hammink, Hendriks (meerdere), Teuntje Herink, Wendeltjen Heijman (Havikerwaard), Arend Jansen, Hendrik Krimperman (Haarlem), Cornelis en Margaretha Planten (Doetinchem), Hendrika Stoltenburg, Gerrit Jansen Wijers, Hendrik Jansen Wijers.

De Toldijkse familie Hartman

Beschrijving van de verschillende generaties van mijn vooroudertak Hartman en hun belevenissen.
Andere personen die genoemd worden: Jan Dolleman (Spankeren, Baak), Teuntje Eggink (Hengelo), Garrit en Hendrika Evers, Arend Gerhard en Gradus Garritsen, Garrit Harenberg, Johanna Hiddink, Berendina en Evert Jansen, Johanna Pennekamp, Elsken Russer, Gosselink Teunissen, Harmina Wassink.

Uit een oude schoenendoos in Toldijk (begin 20e eeuw)

Afbeeldingen van een aantal rekeningen van middenstanders in Toldijk en Steenderen, aangetroffen in de nalatenschap van mijn overgrootouders Arend Gerhard Garritsen en Tonia Hartman.

Dienstweigeraars in Steenderen anno 1784

Niet iedereen staat erom te springen op de 'Lijst weerbare mannen' geplaatst te worden. De manier waarop men soms reageert, is niet mals. 

Personen die in het verhaal genoemd worden: A.J. Aberson, meerdere (voorouders) Harenbergs, Jan en Willem Jansen, Jan Medse, Teunis Medse, Jan Schepens, Gerrit Sloot.

De losse handjes van de Heer van Holthuizen (Toldijk) (1786 en daarna)

Baron Gerrit van Dorth, de eigenaar van Holthuizen in Toldijk, is niet de gemakkelijkste. Zo slaat hij  zonder aanleiding twee jongetjes. Zijn zuster Judith is ook niet mis. 

Personen die in het verhaal genoemd worden, onder wie voorouders: Garrit en Johanna Arends, Gerrit J.J.A.A., Jan A.H.S. en Judith van Dorth, Harmina Ensink, Janna en Willem Gaikhorst, Hendrik Garritsen, Goswinus Geurtsen, meerdere Huetinks, Hendrik Jan Smeenk, C.C. Stumph (Aalten), Harmina Weenk.

Conversatie, slagerij en bouwvak: hun betekenis toen en nu

Enkele voorbeelden van woorden die vroeger een andere betekenis hadden.

Personen die in het verhaal genoemd worden, onder wie voorouders: Berend Coops (1684, Hengelo), Evert Gerrits (1713, Steenderen), Aaltje ter Meulen (1713, Steenderen), Evert Wantink (1788, Baak), Otto Jansen Wijers (1713, Steenderen).

Vier eeuwen herberg Den Bremer in Toldijk

Overzicht van de familie die al enkele eeuwen lang Den Bremer bestiert. Daaraan voorafgaande het verhaal van de bijzondere belevenissen van een van de loten aan deze stam.

Personen die in het verhaal genoemd worden, onder wie meerdere voorouders: Aalt en Janna Anderson, Arend en Jan Bremer, Anna Gardina Brinkman (Wichmond), Berend en Derk Coops (Zelhem), Johanna Dieperink (Lochem), Gordinou de Gouberville (meerdere), Sibilla Haefkes, Aaltje Harmsen, Agnies Keppelman (Doesburg?), zes dochters Jansen, Hendrik Keurschot, Elsken Kirspensis, Jan en Everdina Koops (Zelhem), Harmen Philipsen, Lammertjen Polman (Drempt), Jan Roelofs (Keppel), Aaltje en Roelof Soerink, Reinetta Vrieselaar (Wisch), meerdere Wunderinks.

Een roer in Vorden als roerganger van mijn leven (1727)

Een tragisch ongeluk zorgde ervoor dat de eerste man van een van mijn voormoeders stierf. Zo kon mijn voorvader met haar trouwen en werd ik uiteindelijk geboren.

Personen die in het verhaal genoemd worden: Hendrik Brinkerhof, meerdere Enserinks, Anneken Veltmaat (en de kwartierstaten van de hoofdpersonen).

Boerderij Steenweert in Bronkhorst

Tot 1886 staat aan de rand van Bronkorst, in de bocht richting het veer, boerderij Steenweert. Bijna was dat mijn familienaam geweest. Lees hier het relaas van deze boerderij door de eeuwen heen.

Personen die in het verhaal genoemd worden: Gerrit en Johanna Arends, Gerrit Buenink, Aaltjen Donderwinkel, meerdere Garritsens, Johanna Gosselink (Baak), Sweer Harenberg (Bronsbergen), Hendrik Hoklein (Düsseldorf), meerdere Huetinks, Arend Jansen, Isabella Schoonhoven, Derk Seesink (Arnhem), Theodorus Wolterbeek, Aaltje Wunnink, Geertruid Wijers.

Boerderij de Grote Hietcole in Toldijk

De levensloop van deze boerderij van 1684 tot heden (deels herschreven in oktober 2024).

Personen die in het verhaal genoemd worden, onder wie voorouders: slagerij Aalderink, J.H.A. Baumhove (Pruisen), Aleida ten Broek (Empe), Gerritje Breukink (Steenderen), Anna Dammers (Zutphen), Harmen en Arend Garritsen, Tonia Hartman, Aaltje Jansen, Johanna Geertruid Jansen, Joost Jansen, Lubbert Jansen, Anna Geertruid Joosten, Berend Joosten, Jan Joosten, Arend Klein Lenderink, Jan Klein Lenderink, dokter J.J. van Lonkhuyzen (Steenderen), Janna Luunk (Vorden), Derk Nijkamp, C.W.G.P. van Oeveren (Doesburg), Hendrikus Wilhelmus Offenberg, Hendrik Reesink (Zutphen), Maria Geertruida Schooltink, Hendrica Teunissen, Jan Vels, Egbert Weideman (Wichmond).

Toverij in de Toverstraat in Baak (1773)

Zouden de koeien op boerderij de Vrendenborg werkelijk betoverd zijn geweest? Eind 18e eeuw werd zoiets door sommigen nog geloofd. En daardoor kon je er zomaar van beschuldigd worden.

Personen die in het verhaal genoemd worden: rechter Aberson (Steenderen), voorvader Evert Jan Garritsen Hartman (Toldijk), pater Jan Koekkoek, Waander Scheunink, Harmen Schut, Henrik Stevens, Jan Vrendenborg, Maria Wantink.

De Dollemansstraat in Baak

Over de oorsprong van deze straatnaam

Personen die in het verhaal genoemd worden: Jan Dol(le)man (Spankeren, Baak), Teuntje Eggink (Hengelo), Gerrit Evers (Toldijk), Garrit en Jan Harenberg, Evert Jan Garritsen en Teunis Hartman (Toldijk), Johanna Hiddink, Lambertus Veenendaal (Toldijk).

Het product Nico Kwakman

Negentig jaar na de ontruiming geboren, toch nog voor 87,5% een zoon van Schokland
Dit is de titel van een schrijfsel van mij, een boek, dat bij uitzondering níet het leven van mijn voorouders als onderwerp heeft, maar die van mijn man. De meesten van hen woonden op het voormalige eiland Schokland. Aan bod komen zijn voorouderfamilies (op alfabetische volgorde): Bape; Bien; Boer, de; Broodbakker; Corjanus; Diender; Dierkes; Holsappel; Jongsma; Karel; Klappe; Kok; Konter; Koridon; Kwakman; Molen, van der; Mommendé; Net; Ouderling; Schoon; Sul/Scholten/Scholtus; Toeter; Visser.
Belangstelling? Ik stuur je dit boek in digitale vorm graag kosteloos toe. Klik voor meer informatie op de boektitel.

Schotse wortels in Toldijk: Aalt Anderson (ca. 1687-1750)

Rond 1725 vestigt Aalt Anderson zich op Bremerstede in Toldijk, samen met Arndje Jansen, dochter van de familie Bremer van de gelijknamige herberg, anno 2024 café-restaurant Den Bremer.
De wieg van Aalts vader stond in Schotland. Ook al is de naam Anderson inmiddels uit Toldijk verdwenen, zijn Schotse bloed stroomt er nog steeds.

Bremerstede moet ruim voor 1660 zijn gesticht. De oudst bekende eigenaar is Arend/Arnold Bremer. Hij is tevens eigenaar en naamgever van de herberg die men dan nog aanduidt met ‘Bremers Huis’. In 1676 verkopen zijn drie kinderen de boerderij aan één van zijn kleinkinderen: Elsken Kirspensis (ca. 1653-1742). Zij is een dochter van Geertruid Bremer en Johannus Kirspensis, koster in Steenderen. Elsken is getrouwd met Jan Arends, die later ook Bremer genoemd zal worden. 
In 1725 krijgt hun dochter Joanna Jansen (ca. 1690-1771) van haar ouders de helft van Bremerstede. Rond diezelfde tijd gaat dochter Arndje er wonen. Zij zal de andere helft hebben gekregen.

De boerderij wordt ook wel Bremerie, Bremersteeg, Ottenplaats, Ottenbosstede of Aaltsplaats genoemd. Die laatste naam zal naar Aalt Anderson verwijzen. 

1. Kaart uit 1807 met rechtsboven vier boerderijen: ‘Scholten’ heette eerder Bremerstede, ‘Bremersteeg’ was ooit Klein Bremerstede. Linksonder Herberg Den Bremer, ouderlijk huis van Arndje, de vrouw van Aalt Anderson

Jan Anderson, de Schotse vader van Aalt (1665-1731)

Vader Jan Anderson is in 1665 geboren in het plaatsje Duffus in het noorden van Schotland als zoon van William Anderson en Christen Symmson. Al jong komt hij naar ons land, waar hij in 1686 trouwt met de Ellecomse Judith Aalts. 
Zeer waarschijnlijk werkt hij voor koning-stadhouder Willem III en zijn vrouw Maria II. Willem III is sinds 1675 stadhouder van Gelre en Zutphen. En vanaf 1689 tevens koning van Engeland, Schotland en Ierland, als opvolger van Maria’s vader. Hij is eigenaar van jachtslot Hof te Dieren waarvan de landerijen zich uitstrekken tot in Ellecom. In 1684 koopt hij ook kasteel Het Loo in Apeldoorn. Dat laatste verklaart dan meteen waarom het gezin Anderson enkele jaren in die plaats woont.

Tot op heden ónverklaarbaar is Jans plotse rijkdom in 1695. We houden het maar op een Schotse erfenis. Vanuit Apeldoorn koopt Jan in Ellecom drie (delen van) boerderijen inclusief land. In 1705 zijn ze volledig Jans eigendom. Op een kaart van Hof te Dieren uit 1723 staat zijn naam tweemaal languit over zijn landerijen uitgeschreven.

Zijn leven lang blijft hij geregeld ‘Jan Schotsman’ genoemd worden. Zo’n bijzonder accent raak je natuurlijk nooit kwijt.

2. Duffus, de geboorteplaats van Jan, ligt in het hoge noorden van Schotland

Aalt Anderson

Aalt is rond 1687 in Ellecom geboren, maar verhuist met zijn ouders rond 1692 naar Apeldoorn. Uiterlijk begin 1702 keert het gezin naar Ellecom terug. Daar woont het zeer waarschijnlijk op Sluiterskamp, een van hun boerderijen. Het was een aanzienlijke hoeve met maar liefst vier ‘haardsteden’: openhaarden met een schoorsteen.
Maar vanaf 1705 maakt Aalt ook de neergang van zijn vaders rijkdom mee. Zo worden er hypotheken afgesloten, en uiteindelijk land en een boerderij verkocht.
Er blijft echter voldoende over. Na de dood van Aalts vader in 1731 verkopen de erfgenamen een tweede boerderij en een groot weiland. Daarmee belandt er via Aalts erfdeel ook een stukje Ellecomse voorspoed in Toldijk.

Ook Aalts broer en vier zussen verlaten Ellecom. Al blijft zus Marije in de buurt. Zij en haar man Gosseling Smink worden herbergier in De Engel in De Steeg. Twee zussen vertrekken naar de Betuwe, en een zus en een broer gaan naar Amsterdam. Broer Willem runt daar een herberg aan de Foeliestraat, ‘waer de Swaen in de gevel staet’.

Opvallend voor die tijd is de reislust van Aalts ouders. Zo zijn ze in winters februari 1722 aanwezig bij de doop van een kleinzoon in Appeltern (Betuwe): maar liefst 55 km. in een postkoets of te paard. Beiden zijn dan al bijna 60.
En in september 1727 reist moeder Judith, 65 jaar oud, naar Amsterdam. Ze begraaft er zoon Willem.
Aalts ouders zullen dan ook Toldijk wel bezocht hebben.

Aalt Anderson (+1750) en Arndje Jansen Bremer (+1751)

Aalt en Arndje zijn in 1712 in Arnhem getrouwd. De eerste circa dertien jaar wonen ze in Dieren. Hun vijf kinderen worden daar geboren. Mogelijk is Aalt er in dienst van de Nassause Domeinen, de domeinen van de familie Oranje-Nassau. In dit geval van jachtslot Hof te Dieren, net als zijn vader.

3. Trouwboek Arnhem, inschrijving huwelijk Aalt en Arndje in 1712

Rond 1725 komt het gezin naar de Bremerstede in Toldijk. Daarnaast blijft zij tot haar dood mede-eigenaar van herberg Den Bremer. Kort daarna komt deze in z’n geheel in handen van Johan Gordinou de Gouberville, een zoon van haar zuster Anna Sibilla.
Niet lang nadat Aalt en Arndje zijn overleden, kopen hun drie nog levende kinderen ook de andere helft van Bremerstede. Die blijkt nog steeds eigendom van Arndjes zuster Joanna.

Om in Toldijk de Schotse wortels te kunnen traceren, volgen we hun twee dochters, oftewel hun Toldijkse nazaten. Zoon Jan (1719-1765) vertrekt naar Dieren. Zijn nakomelingen bezitten nog tot 1791 percelen land behorend tot Bremerstede.
    -          Dochter Elsken trouwt in 1737 met Roelof Scholten uit Hummelo. Hun eerste twee kinderen
worden in Toldijk geboren. Drie jaar na hun huwelijk verhuizen ze naar Eefde. Daar woont het gezin totdat het in 1772 naar de Bremerstede terugkeert.
    -         Dochter Janna huwt in 1750 met Teunis Teunissen. Hij is waarschijnlijk geboren op Rougoor,
Holtslagweg 4. Ze vestigen zich op de boerderij die later Kléin Bremerstede zal heten.

In ieder geval is er dus vanaf 1772 sprake van twee boerderijen Bremerstede: Zutphen-Emmerikseweg 34 en 36. We volgen van beide de opeenvolgende bewoners zolang het nazaten van de Andersons betreft.

Bremerstede, Zutphen-Emmerikseweg 34 (nu Het Barger)

Elsken Anderson (1717-1789) en Roelof Scholten (1717-1789)
Als zij in 1772 vanuit Eefde terugverhuizen naar de Bremerstede, is de boerderij inmiddels hun eigendom. Roelof is dan 60 jaar oud en Elsken 55. Het zal een enerverend jaar zijn, want in juni reizen ze ook nog naar Amsterdam om getuige te zijn van de doop van een kleinzoon.
Misschien zijn ze naar Toldijk teruggekomen om kwartier te maken voor een van hun zonen. En inderdaad, in 1780, acht jaar later, doen ze de boerderij over aan zoon Aalt. Als tegenprestatie belooft hij zijn ouders tot hun einde toe te onderhouden.
Van slechts vier van hun negen kinderen hebben we sporen kunnen terugvinden. Waarschijnlijk zijn enkelen jong gestorven. Naast zoon Aalt blijven ook zoon Willem en dochter Arentje in Toldijk. Barend Jan (ook Jan Berend genoemd) vertrekt naar Amsterdam.
Als zoon Willem in 1762 met Janna Teunissen Lamslag trouwt, is hij carabinier (ruiter) onder Oranje Nassau, majoor Van Pabst. Hij zal (tijdelijk) als beroepssoldaat bij het leger hebben gewerkt, want dienstplicht bestaat nog niet. In 1810 overlijdt hij op het Halve Verenbos. Deze boerderij lag naast het Verenbos, Beekstraat 3, Toldijk.
Dochter Arentje trouwt met Jan Jansen. Ze wonen in ieder geval in 1784 (nog) in Toldijk.
Zoon Aalt is dus de volgende eigenaar/boer. 

Aalt Scholten (1751-1832) en (1) Jenneken Bessem (1753-1791), (2) Ludgardina Heitink (1752-1811)
Aalt trouwt in 1781 met Jenneken. Zij sterft tien jaar later, op diezelfde dag als een dochtertje van drie weken oud. Ze worden samen in de kerk begraven.
Na vijf maanden hertrouwt Aalt. Voorafgaand aan dat tweede huwelijk wordt er zoals gebruikelijk een inventaris van de bezittingen opgemaakt opdat de kinderen uit zijn eerste huwelijk later hun erfdeel krijgen. Daaruit blijkt dat zij bij volwassenheid een aanzienlijk bedrag zullen ontvangen.
In zo’n boedelbeschrijving wordt werkelijk alles vermeld wat in zo’n sterfhuis aanwezig is. Zoals in dit geval ook een ‘kakstoel’ en ‘enige rommelderij op de zolders’. Bijzonder is dat er ook ‘enige boeken’ in huis zijn. Niet veel mensen kunnen dan al lezen, laat staan een heel boek. Aalts oudtante Marije Anderson had in 1734 overigens ook al boeken in huis, en een bijbel.

4. Fragment uit de inventaris: een banke, enige rommelderij op de zolders, twee stoven en een koffijmool, brandhoud en een spigeltjen, enige boeken

Drie van Aalts vijf kinderen worden volwassen. Dochter Elsken vertrekt naar Angerlo, dochter Johanna (uit het tweede huwelijk) blijft in Toldijk. Zij woont met schoenmaker Derk Jan Dijenborgh aan de Schiphorsterstraat 16.
Zoon Gerrit Jan blijft op de Bremerstede.

Gerrit Jan Scholten (1784-1850) en Harmina Jolink (1785-1859)
Gerrit Jan trouwt in 1814 met Harmina Jolink, eveneens uit Toldijk. Al snel is hij de hoofdbewoner van de Bremerstede, ook al is zijn inwonende vader Aalt nog maar begin 60. Het echtpaar krijgt twee kinderen. De dochter sterft al jong.
Zoon Aalt is daarmee de gedoodverfde opvolger.

Aalt Scholten (1815-1871) en Johanna Hendrika Koenders (1808-1888)
Aalt en Johanna trouwen in 1836. Ze krijgen in totaal negen kinderen van wie er vier volwassen worden. Dochter Garritjen vertrekt samen met dagloner Jan ten Hout uit Rheden naar een boerderij in Steenderen. Zoon Hendrik Jan wordt kantoorbediende en polderontvanger, trouwt met een Arnhemse vroedvrouw en vestigt zich eveneens in Steenderen. Harmina trouwt in 1862 met haar overbuurjongen Harmen Aalderink. Het paar zet de pachtboerderij van zijn vader voort: De Kleine Russer, Zutphen-Emmerikseweg 69.
Zoon Arend volgt vader Aalt op.

Arend Scholten (1843-1889)
Arend blijft ongehuwd. Hij is 28 als zijn vader sterft. Zelf overlijdt hij al op zijn 46^e. Daarmee is in 1889 de laatste nazaat van Jan Anderson van de Bremerstede verdwenen.
De boerderij wordt verkocht. Ene Berend Willem Hanskamp komt er als pachter te wonen.

Klein Bremerstede, Zutphen-Emmerikseweg 36 (nu De Potdekkel)

Janna Anderson (ca. 1722->1789) en Teunis Teunissen (ca.1722-1788)
Meteen na hun huwelijk in 1750 vestigen zij zich op Klein Bremerstede. De boerderij wordt een daghuurdersplaatsje genoemd, en zal dus een klein boerderijtje zijn geweest.
Maar Teunis is wel rotmeester. Een rot is een groep ‘weerbare mannen’ die opgeroepen kunnen worden als een soort reserveleger. Van hogerhand moesten die groepen in 1784 samengesteld worden. Veelal waren de ‘meesters’ van zo’n groep niet de kleinste boeren.
Het paar krijgt dertien kinderen, van wie er slechts vier volwassen worden: Zoon Jan Arend vertrekt naar Steenderen. Dochter Elsken naar Huissen. Zoon Jan blijft in Toldijk, samen met zijn vrouw Elisabeth Groenendaal die uit Holten komt. Zoon Peter blijft op Klein Bremerstede.
In juni 1787 maken Janna en Teunis een testament op. Ze schrijven dat deze jongste zoon hen al vele jaren goed heeft geholpen. Bovendien zijn de overige kinderen ‘tot hun eigen voordeel’ elders woonachtig. Daarom vermaken ze hun ‘huis, hof en land’ aan hem.
Maar precies een jaar later herroept Janna deze wilsbeschikking. Dit mede namens haar man. Per direct dragen ze hun bezittingen aan Peter over. Dit met de mededeling dat deze schenking hiermee buiten de erfenis valt. Drie maanden hierna overlijdt Teunis. Hij voelde zijn einde vast al naderen en wilde dat alles nog voor zijn dood in kannen en kruiken zou zijn.
Zoon Peter is hier dus de volgende boer.

Peter Teunissen (1762-1810) en Janna Maneveld (1764-1832), later hertrouwd met Gerrit Jan Jansen Reiger (1773-1859)
Peter en Janna trouwen in 1790. Janna is geboren op Maneveld, Ruurloseweg 90, Hengelo (Gld) (Varssel). Samen krijgen ze negen kinderen van wie de jongste nog maar vijf jaar oud is als Peter sterft.
Het jaar daarop hertrouwt Janna met de negen jaar jongere Gerrit Jan Jansen Reiger uit Toldijk. Als hij bij Janna intrekt, brengt hij zijn moeder mee: Janna Zeiskamp.
Zes van Peter en Janna’s kinderen worden volwassen. Dochter Johanna vertrekt naar Rheden, Teuntje en Hendrik naar Leuvenheim, Arend naar Bronkhorst. Alleen Jan (ongehuwd) en Hendrika blijven in Toldijk.
In 1832, het jaar van haar overlijden, staat Janna’s tweede man bij het Kadaster als eigenaar van Klein Bremerstede geregistreerd. In de papieren zien we dat er bij de boerderij ook een bijenschuur staat.
Begin 1833 verlaat weduwnaar Gerrit Jan de boerderij om in te trekken bij zijn zuster op Santbergen, Hardsteestraat 10. Samen met haar keert hij in 1844 terug. Klein Bremerstede zal in de tussentijd verpacht zijn, want bij terugkomst zijn een nichtje en haar man de hoofdbewoners. Bij zijn overlijden in 1859 is Gerrit Jan inmiddels geen eigenaar meer. 

Dochter Hendrika Teunissen (1805-1885) is in 1829 van Kleine Bremerstede vertrokken. Zij was er de laatste nazaat van de Schotse Jan Anderson. Ze trouwt met Arend Klein Lenderink en trekt bij hem in op de Grote Hietcole, Hoogstraat 10. Nadat Arend in 1838 is overleden, hertrouwt ze met Harmen Garritsen (1802-1857) die zijn plaats inneemt.
De laatste 15 jaar van haar leven woont Hendrika als weduwe in bij haar zoon op boerderij de Kruisbrink, Kruisbrinkseweg 7, Toldijk. Tegenwoordig drijft haar nazaat Dick Garritsen daar een winkel in Achterhoekse streekproducten (dekruisbrink.nl). Achterhoeks met, zo weten we nu, een Schots accent. 

Met dank aan Bertus Rietberg

Eerdere versies van dit artikel verschenen in
-          De Zwerfsteen (HVS Steenderen) 2024-01
-          OTGB 2024-02

Meer lezen? Dat kan via de volgende links:
Over vader Jan Anderson, zie:
Jan Anderson (1665-1731), een Schot in Ellecom
Over zus Marije Anderson:
De twee herbergen van Marije Anderson (Middachten en De Steeg)
Over café-restaurant Den Bremer:
Vier eeuwen herberg Den Bremer in Toldijk
Over de boerderij waar Andersonnazaat Hendrika Teunissen gaat wonen:
Boerderij de Grote Hietcole in Toldijk

Genealogische noot
Mijn afstamming van de Andersons:
William Anderson               x ca. 1660 Christen Symmson
Jan Anderson                     x 1686       Judith Aalts
Aalt Anderson                    x 1712       Arndje Jansen Bremer
Janna Aalts Anderson        x 1750       Teunis Teunissen
Peter Teunissen                 x 1790        Janna Maneveld/Boenink
Hendrika Teunissen           x 1839       Harmen Garritsen
Arend Gerhard Garritsen   x 1868        Tonia Johanna Hartman
Harmen Garritsen              x 1906        Aleida Berendina ten Broek
Marinus Garritsen              x 1939       Gerrie Busser
Alice Garritsen

Bronnen: Bevolkingsregister, Doop-, Trouw- en Begraafboeken, Ecal.nu, Gelders Archief, Kadaster, Memories van Successie, Wiewaswie.nl, diverse gerechtelijke aktes

Bronnen van de Illustraties
1. Gelders Archief, Tg. 0873, inv.nr. 36
2. Mapcarta.com
3. Gelders Archief, Tg. 2179, Trouwboek, inv.nr. 136
4. Idem, Tg. 3021, inv.nr. 799

Jan Anderson (1665-1731), een Schot in Ellecom

Eind 1686 trouwt in Ellecom mijn voorvader ‘Jan Anderson, jongeman uit Schotland’. Een prikkelend gegeven dat ertoe uitnodigt onze tanden in het leven van deze man te zetten. 

In de Schotse registers vinden we aan de hand van zijn trouwdatum en de namen van zijn oudste kinderen (vernoeming) zijn zeer waarschijnlijke doop: John Anderson, gedoopt op 6 augustus 1665 in Duffus (council Moray). In het hoge noorden van Schotland. Zijn ouders zijn William Anderson en Christen Symmson.

Rond 1680 zijn Schotse immigranten óf handelaar (in havensteden) óf huursoldaat (arm). Beide gaan bij Jan niet op, zo ontdekten we. Wat deed hij dan wel voor de kost?

1. Duffus ligt in het noorden van Schotland

Judith Aalts (ca. 1662-1743)
Eind 1686 is Jan dus getrouwd, en wel met de Ellecomse Judith Aalts. Haar ouders, Aalt Jansen en Willemken Hendriks, pachten er van de Heer van Middachten een eenvoudige boerderij met één haardstede. Een naamloze hoeve, maar na Aalts dood rond 1687 zal deze zo’n 45 jaar lang als Aalt Jansen Bouwstede door het leven gaan.
In het vreselijke oorlogsjaar 1672 (het volk was redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos) is kasteel Middachten grotendeels verwoest. Aalt en Willemken zullen dat bewust hebben meegemaakt. En ook dochter Judith, op dat moment zo’n 10 jaar oud.
Haar broer Hendrik bestiert er een aanzienlijke herberg, gepacht van diezelfde heer. Later zal Judiths dochter Marije Anderson deze enkele jaren voortzetten.
Ook Judiths zus Jantje bestiert samen met haar man Jochum Claessen een plaatselijke herberg. Deze is in 1678 eigendom van stadhouder Willem III.

2. Ellecom anno 1743

De eerste huwelijksjaren
Jan en Judith wonen na hun huwelijk eerst in Ellecom. Eind oktober 1689 wonen ze daar nog. Hun oudste drie kinderen moeten er gedoopt zijn, maar helaas vertoont het doopboek een hiaat. Tussen 1693 en 1697 worden er opeens drie kinderen in Apeldoorn gedoopt. Hun jongste echter in 1702 weer in Ellecom.
Waarom woont het gezin enkele jaren in Apeldoorn? En waarvan betalen ze de drie (delen van) boerderijen die ze opeens in 1695 vanuit die plaats in Ellecom kopen?
Jan is dan pas 30 jaar oud, Judith ongeveer 33. Ze hebben op dat moment vijf kleine kinderen.
Hiermee lijkt het meteen ook onwaarschijnlijk dat Jan boer is. 

Jans bezittingen in Ellecom
Per 1695 bezit Jan een naamloze boerderij, ‘een klein huisken’ en delen van Sluiterskamp en Reijersgoed. In 1705 is hij inmiddels ook volledig eigenaar van die laatste twee boerderijen.

Sluiterskamp
Deze boerderij stond ooit dicht bij de plek van het huidige Multifunctioneel Centrum Nieuw Bergstein, Binnenweg 40-A. Het perceel liep van die Binnenweg tot aan de Buitensingel. Dat is te zien op de Caarte van Dieren uit 1723. Deze kaart toont de toenmalige eigendommen van de Nassause Domeinen (het Huis van Oranje) en omliggende kavels. Jans naam staat verticaal langs de rand van perceel 29 geschreven.
Sluiterskamp telt in 1678 vier haardsteden en was daarmee een groter(e) huis/boerderij. Jan kocht het pand van de familie Kersten.

3. Huize Bergstein op de plek waar eerder Sluiterskamp lag. Uiterst rechts de kerk van Ellecom. Datering van de tekening 1800-1945

Waarschijnlijk betrekt het gezin na terugkeer uit Apeldoorn dit huis, want nergens worden pachters genoemd.
Na het overlijden van Jan en Judith wordt Sluiterskamp in 1746 door dochter Marije geërfd, inclusief een graf achter de kerk op het Ellecomse kerkhof. Dit onder de voorwaarde dat zij alle daarop rustende (hypotheek)schulden afbetaalt. Misschien daarom verkoopt ze dit mogelijke blok aan haar been in 1749 alweer. De nieuwe eigenaar breekt het pand af en bouwt er het bekende Huize Bergstein (in 1945 gesloopt). Dat huis wordt wel gezien als ‘geboortegrond’ van Ellecom als dorp van buitenplaatsen.

Reijersgoed of Jacob Reijersstede
De plek van deze boerderij valt lastiger te bepalen. Mogelijk stond ze ergens tegenover het voormalige café Het Witte Huus, Binnenweg 3. Ze lijkt een maatje kleiner dan Sluiterskamp. De bijbehorende landerijen liggen grotendeels tussen de huidige Ruitersbeek en Middachterbeek. Op genoemde kaart staat Jans naam ook daar languit geschreven, evenwijdig aan de koninklijke eigendommen.
Als Jan in 1695 een deel van Reijersgoed koopt, blijkt koning-stadhouder Willem III tijnsplichtig voor 2/3^e deel ervan (tijns is een soort belasting). Dit vloeit voort uit een overeenkomst tussen Willems vader en eerdere eigenaren over de aankoop van tot Reijersgoed behorende landerijen. Willem II kocht destijds nogal wat grond teneinde zijn wildbaan te kunnen realiseren: een groot omheind terrein waar hij naar hartenlust kan jagen als hij in zijn jachtslot Hof te Dieren verblijft.
Deze koninklijke tijnsplicht aangaande Reijersgoed bestaat in de periode 1723-1732 nog steeds. 

4.‘G d’Orange’ (G = Guillaume: Willem van Oranje), handtekening van Willem II uit juli 1650 (vier maanden voor zijn dood) onder bovengenoemde akte betreffende Reijersgoed.

De geschiedenis van de boerderij hebben we tot circa 1500 kunnen reconstrueren. Deze heet in die tijd Huijgensgoed, later Schaapsgoed. Steeds verandert de naam met de eigenaar mee. Die van eigenaar Jacob Reijers blijft echter nog tot ver na zijn dood in gebruik.
Als de kinderen van Henrick Huijgen de boerderij in 1525 verkopen, bedingen ze dat hun moeder op een stukje van het land een ‘huisken’ mag laten bouwen waar ze tot haar dood kan blijven wonen. Daarna zullen ze het afbreken.
Dat laatste lijkt niet gebeurd te zijn, want als Jan Anderson in 1705 een hypotheek afsluit, is er nog steeds sprake van ‘een klein huisken’ op het land.
Reijersgoed is doorlopend verpacht geweest, totdat Jan de boerderij in 1719 aan de toenmalige pachter verkoopt.

De naamloze boerderij
In hetzelfde jaar 1695 duikt Jans naam op bij een niet nader aangeduid ‘huis en hof’ onder Middachten. Hij heeft het gekocht van de erfgenamen van ene Frans Hendriks. De boerderij zien we alleen in 1731 terug, als onderdeel van Jans nalatenschap.

5. Uitsnede uit de Caarte van Dieren uit 1723. Jan Anderson staat hier tweemaal op vermeld, van beneden naar boven.
Bovenin rechts van perceel 29 en op de onderste helft rechts langs percelen 22 t/m 24. Zie de pijlen.

Jans loopbaan
Tot nu toe weten we vooral wat Jan niet was: geen handelaar, geen huursoldaat, geen boer. Al is het aannemelijk dat hij zoals gezegd op Sluiterskamp is gaan wonen. Maar gezien de grootte van de woning is Jan in dat geval eerder een herenboer. Iemand die zijn eigen handen niet vuil maakt. Al weten we niet hoeveel land erbij hoorde, dus hoe groot het boerenbedrijf was.
Zijn handtekening lijkt op die van iemand die geregeld schrijft. Ook Judith kan schrijven, al is dat nogal houterig. Maar het feit dát ze dat als vrouw kan, is voor begin 1700 al vrij bijzonder.

Hypothese
Vanwege zijn handschrift gaan we na in welke beroepen men destijds schreef. Bij geen daarvan duikt Jans naam op. Bovendien komt hij regelrecht uit Schotland.
Dat Jan tijdelijk in Apeldoorn woont, zet ons op het spoor van de eerdergenoemde koning-stadhouder Willem III en zijn vrouw Maria II. In 1684 koopt Willem (ook) kasteel Het Loo in Apeldoorn. Zou Jan mogelijk voor dit koninklijk paar hebben gewerkt? Eerst op het jachtslot Hof te Dieren waarvan de landerijen zich uitstrekken tot in Ellecom, en later enkele jaren op Het Loo?
Schotten uit die tijd staan bekend om hun gehoorzaamheid, moed en discipline. Precies het personeel dat een koning nodig heeft.
Maria zal via haar vader Jacobus VII, de voormalige koning van Schotland, Schotse families hebben gekend. Beter gesitueerden, want anders kwam je niet in de buurt van vorsten en hun entourage.
En zo kan Jan in hun hofhouding verzeild zijn geraakt. Vervolgens zou een erfenis van zijn ongetwijfeld niet-onbemiddelde Schotse ouders zijn aankopen in 1695 kunnen verklaren.
Het blijft een hypothese, maar zeker geen onwaarschijnlijke. Zekerheid over zijn beroep en over de herkomst van zijn plotse rijkdom in 1695 zullen we helaas niet krijgen.

6. De handtekeningen van Jan en Judith anno 1706

Een negatieve wending
Maar het blijft geen rozengeur en maneschijn. In 1704, acht dagen voor Pinksteren, breekt Jan ‘met geweld en zonder recht of redenen het afdak of achterhuis’ af van Hendrijn Jansen, weduwe van Jan Franken. Dat beweert zij althans bij de rechtbank. Zij heeft hierdoor ‘grote schade’ geleden. Het huis is nu ‘geheel reddeloos’ en eigenlijk niet meer geschikt om erin te wonen. Hendrijn vraagt de rechter dan ook om ‘Jan Schotsman’ een bedrag van 80 gulden aan ‘schadepenningen’ op te leggen. Helaas weten we niet of deze beschuldiging terecht is. We kennen Jans kant van het verhaal en de uitspraak van de rechter niet.

Tien jaar na het bijzondere jaar 1695 sluit het paar opeens meerdere hypotheken af. Misschien is Jan na het overlijden van Willem III in 1702 werkloos geraakt. Willem wordt immers voorlopig niet opgevolgd. Het is het begin van het Tweede Stadhouderloze Tijdperk.
In 1713 blijkt dat ze al eerder een deel van het land bij Reijerstede verkocht hebben, in 1719 volgt ‘huis en hof’. Kort hierna wordt een stukje van de hypotheekschuld afgelost, maar al het volgende jaar weer opgenomen. De helft door Jan, de andere helft door Judith. Dat laatste is bijzonder, want vrouwen mogen niet zelfstandig rechtshandelingen verrichten. Misschien gebeurde het wel onderhands, want rond 1750 is er sprake van ‘een los briefje’ uit 1720 waarop Judith verklaart een bedrag van 100 gulden ontvangen te hebben.
In 1721 bedraagt hun schuld 1700 gulden, ondanks de opbrengst van de verkochte boerderij.

Reislust
Jan Anderson en Judith Aalts laten een voor die tijd opvallende reislust zien. Zo is het paar in winters februari 1722 naar de Betuwe gereisd om in Appeltern de doop van een kleinzoon bij te wonen. De afstand bedraagt zo’n 55 km.
En in september 1727 reist Judith in haar eentje en zo’n 65 jaar oud, van Ellecom naar Amsterdam. Althans zonder Jan. Een afstand van ruim 100 km.
Een pittige trip voor deze ongetwijfeld krasse dame. Met een postkoets bedraagt alleen de netto reistijd al tien uur. De aanleiding is een droevige: de ziekte en het overlijden van zoon Willem, pas 36 jaar oud. 

7. Jans naam boven de akte van de aanklacht uit 1704

Het einde
Jan overlijdt in 1731, 65 jaar oud. Ook al woont hij uiteindelijk minstens 45 jaar in Nederland, men blijft hem geregeld ‘Schotsman’ noemen. Zo’n bijzonder accent raak je natuurlijk nooit kwijt.
De naamloze boerderij wordt onder de erfgenamen verdeeld, en Judith verkoopt voor 1500 gulden een grote weide. Haar kinderen krijgen een deel van de opbrengst. Haar eigen deel gebruikt ze niet voor de aflossing van haar schulden.
Judith sterft begin 1743, ruim 80 jaar oud. Vier van haar kinderen leven dan nog. Drie maanden voor haar dood schonk ze – ‘ziek van lichaam, maar verstand en uitspraak machtig, uit goede affectie en genegenheid’ – drie akkertjes land aan de drie jaar oude Christiaan Smink. Hij is één van de zonen van dochter Marije.

Kinderen
Jan en Judith kregen zeven kinderen van wie er zes volwassen zijn geworden. Allen verlaten Ellecom: Christina en Jenneken/Johanna verhuizen naar de Betuwe, Willem en Willemina naar Amsterdam, Aalt gaat via Dieren naar Toldijk.
Alleen dochter Marije (1702-1780) blijft in de buurt. Met haar eerste man Steven Reinink baat ze een herberg onder Middachten uit. En vanaf 1734 bestiert ze met haar tweede man Gosseling Smeenk/Smink herberg De Engel in De Steeg. Haar nazaten zullen deze herberg nog tot 1874 uitbaten.

Met dank aan John Striker

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:
- Ambt & Heerlijkheid, tijdschrift van de Oudheidkundige Kring Rheden en Rozendael 2023-04
- Veluwse Geslachten 2024-01 onder de titel De familie Anderson: Schotse Wortels in Ellecom en De Steeg

Lees ook over het leven van Jans dochter Marije en herberg De Engel in De Steeg:
De twee herbergen van Marije Anderson (Middachten en De Steeg)
En over zoon Aalt:
Schotse wortels in Toldijk: Aalt Anderson (ca. 1687-1750) 

Genealogische noot
Mijn afstamming van de Andersons:
William Anderson           x ca. 1660 Christen Symmson
Jan Anderson                   x 1686       Judith Aalts
Aalt Anderson                 x 1712       Arndje Jansen Bremer
Janna Aalts Anderson      x 1750       Teunis Teunissen
Peter Teunissen               x 1790       Janna Maneveld/Boenink
Hendrika Teunissen         x 1839       Harmen Garritsen
Arend Gerhard Garritsen x 1868      Tonia Johanna Hartman
Harmen Garritsen            x 1906      Aleida Berendina ten Broek
Marinus Garritsen           x 1939       Gerrie Busser
Alice Garritsen

Bronnen

-          Caarte van Dieren anno 1723, getekend door Isaac van den Heuvel in opdracht van de Nassause      Domeinen (Nationaal Archief, Collectie Hingman)
-          Cultuurhistorische waardering dorpsrand en polder Ellecom, Ellecom 2020
-          Doopregisters op https://www.scotlandspeople.gov.uk
-          DTB-registers (Gelders Archief, wiewaswie.nl, transcripties Ver. Veluwse Geslachten)
-          Elzebroek, A.T.G., Breukel, W.G. van den, Striker, J., Over erven en geërfden, Spankeren 2013
-          Gelders Archief, toegangen:
    o   0203 ORA Veluwe en Veluwezoom
    o   0522 Huis Middachten
    o   2500 Schoutambt Rheden
    o   2543 Hervormde Gemeente Ellecom
-          Koninklijke Verzamelingen, onderdeel Dienst van het Koninklijk Huis https://www.koninklijkeverzamelingen.nl
-          Nationaal Archief, Toegang 1.08.11, Nassause Domeinraad, inventaris 3403 Jacob Reijers
-          Regionaal Archief Zutphen, Toegang 0302, Archief van de fam. Van Löben Sels, inv.nrs. 227 en 317
-          Schimmelpenninck van der Oije, drs. C.O.A. baron, De Engel op Steeg, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal 1971
-          Wikipedia

Bronnen van de illustraties
1.  Mapcarta
2.  Tekening door Jan de Beijer. Vindplaats: Gelders Archief, collectie 1551, nr. 2195
3.  Maker anoniem. Vindplaats: Gelders Archief, Tg. 1551, inv.nr. 1505
4.  Nationaal Archief, Tg. 1.08.11 Nassause Domeinraad 1581-1811, inv.nr. 3403 Jacob Reijers
5.  Uitsnede uit de Caarte van Dieren anno 1723 (zie bij Bronnen)
6.  Handtekeningen anno 1706 onder een hypotheekakte. Vindplaats: Regionaal Archief Zutphen, Tg. 0302, inv.nr. 317 Archief familie Van Löben Sels
7. Gelders Archief, Tg. 0203, inv.nr. 294

De twee herbergen van Marije Anderson (1702-1780) (Middachten en De Engel in De Steeg)

Marije Anderson is geboren in Ellecom als dochter van de Schotse immigrant Jan Anderson en Judith Aalts. Waarschijnlijk zag ze het levenslicht op Sluiterskamp, een huis/boerderij op de plaats van het latere Huize Bergstein, dichtbij het huidige adres Binnenweg 40-A.
Ze trouwt uiterlijk begin december 1729 met Steven Reinink. Binnen enkele jaren krijgt het paar drie kinderen. Uiterlijk begin 1734 moet Steven zijn gestorven, want medio dat jaar wil Marije hertrouwen. Op zo’n moment wordt er een inventaris opgemaakt van alle bezittingen met hun waarde. Dit om de rechten van de kinderen op vaders erfenis te waarborgen.
Uit deze ‘op Middachten’ ondertekende boedelbeschrijving blijkt dat hun pachtboerderij geen kleintje is, althans niet voor die tijd. Zo zijn er vier paarden, zeventien koeien en zeven kalveren, honderd schapen ‘die naar het veld gaan’ en twintig in de wei.

De naamloze herberg op landgoed Middachten
Uit genoemde inventaris kunnen we ook afleiden dat de boerderij tevens een herberg is. Dat vanwege de aanwezigheid van acht biertonnen en het aantal bedden, tafels, stoelen, servetten, lakens en handdoeken.
Onderzoek leert dat Marije en Steven deze boerderij-herberg hebben overgenomen van Stevens grootmoeder Geertje Jansen. Nadat zijn grootvader Steven Peters rond 1695 is gestorven, hertrouwde oma Geertje met Marije’s oom Hendrik Aalten, de broer van haar moeder. De herberg wordt gepacht van de Heer van Middachten.
Ondanks de schuld van 660 gulden die het paar na Stevens dood bij de Heer van Middachten blijkt te hebben, is er onder de streep een positief saldo van 1222 gulden. Destijds een behoorlijk bedrag, want dit betreft alleen de persoonlijke bezittingen en de roerende goederen van de boerderij-herberg. Gebouw en land worden immers gepacht.
Bijzonder is dat het paar niet alleen een bijbel bezit, maar ook andere boeken. Dat mensen in die tijd kunnen lezen, laat staan boeken bezitten, is niet vanzelfsprekend.

Uitsnede uit een kaart uit 1690 met uiterst links het Rhederveer en uiterst rechts De Engel (bron: Gelders Archief, Tg. 0124, inv.nr. 5652, nr. 1690-36) 

Herberg De Engel in De Steeg
Medio 1734 hertrouwt Marije met Gosseling Smeenk, later verbasterd tot Smink (1704-1784). Hij is afkomstig van boerderij Smeenk in Warken (onder Warnsveld).
Samen pachten ze vanaf dat moment herberg De Engel, Hoofdstraat 3, De Steeg. Het is een raadsel waarom deze stap wordt gezet. De eerste herberg is immers veel groter. Er moet jaarlijks 71 gulden aan verponding voor worden betaald. De Engel wordt voor deze zelfde onroerendezaakbelasting voor slechts 10 gulden aangeslagen.
Misschien kreeg het echtpaar een aanbod dat het niet kon weigeren. Marije heeft immers ervaring achter de toog, en het is de eerste keer dat de eigenaren hun herberg gaan verpachten. Die familie bezit het logement al zo’n honderd jaar. Zij wil misschien geen risico lopen door De Engel aan een onervaren iemand te verhuren.

En zo raken we verzeild in geschiedenis van De Engel. Al eerder is over deze herberg geschreven. Zo is er het boekje ‘De Engel op Steeg’ van drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oije uit 1971.
We hebben geprobeerd nog wat extra gegevens over de oudste periode te vinden. 
Zo denken we te weten dat ene Engel Jansen een van de oudst bekende uitbaters van De Engel is. Hij zou ook zomaar de naamgever kunnen zijn. Vanuit die wetenschap pluizen we de schatcedulen en maancedulen uit. Beide types cedulen vormden de grondslag voor de verponding, een voorloper van de onroerendezaakbelasting.

Onderstaand overzicht bevat aannames en vraagtekens:

1.       In de schatcedulen van 1627 en 1634 zien we ‘Jan Jansen van Amsterdam, Jan Warners, pandholder’ (hypotheekverstrekker). En in die van 1636 en 1637 op dezelfde plek in het overzicht ‘Engel Jansen, Jan Warners pandholder’. Daarom nemen we aan dat Engel Jansen de zoon is van Jan Jansen (de achternaam van Engel zou dan een patroniem van zijn vaders voornaam zijn: Jan). Het lijkt immers te gaan om hetzelfde pand.
2.       In het boekje van Schimmelpenninck lezen we echter dat er in 1639 een hofstede genoemd wordt waar eerst Derrick Claessen woonde en nu Engel Jansen. Was Derrick de (tijdelijke) pachter van Engels huis? Gaat het om een ander pand? Of woonde Derrick er voor 1627? Namen van eerdere eigenaren/bewoners bleven soms lang in gebruik.
3.       Anno 1658 is sprake van herbergier Engel Jansen op ’t Schaar onder Middachten. Hierbij vragen we ons af: is ’t Schaar een eerdere naam van De Engel? Het is immers een vaker voorkomende herbergennaam. Of is het een plaatsaanduiding waarmee de hoge steile oever bedoeld werd? Vergelijk de huidige Schaarweg in Rheden.
Maar ‘onder Middachten’ is iets anders dan ‘op de Steegh’. Al werd De Steeg ook een tijdlang Middachtersteeg genoemd.

4.       In 1660 is er (voor het eerst) sprake van ‘de herberg waar de Engel uithangt’.
5.       1662 is het laatste jaar waarin Engel Jansen wordt genoemd. In de maand juni is er brand gesticht op de heide ten noorden van het Onselingenbos. Dat gebied is eigendom van Zijne Hoogheid. Nadat het vuur is geblust, begeven de aanwezige scholten en kerkmeesters zich naar ‘het huis van Engel Jansen, zijnde een herberg daar dichtbij gelegen’.
6.       Inmiddels lijkt Engel opgevolgd door zoon Jan Engel(en). Deze overlijdt echter al jong waarna zijn weduwe Jenneken Geurts in 1674 hertrouwt met weduwnaar
7.       Barvelt Jansen van Velsen. Barvelt is daarmee de volgende herbergier. In het overzicht ten behoeve van de ‘taxatie van tappers’ anno 1679  staat hij genoemd als tapper ‘onder Steeg en Havikerweerd’. We zien ook dat hij in 1678 voor slechts twee haarden ‘haardstedengeld’ (een soort belasting) hoeft te betalen, want van de derde is de schoorsteen afgebroken.
8.       1682-1684 – In de maancedulen van deze periode lezen we: ‘Barvelt Jansen van Jan Engelen’. Jan is dus de eigenaar van de herberg. Die is weliswaar al voor 1674 overleden, maar het gebeurt vaker dat men in de boeken wat achter loopt.
De belastingaanslag bedraagt 10 gulden.
9.       1688-1690 en 1695-1701 – Bij beide periodes staat nog steeds Jan Engelen als eigenaar vermeld, maar die moet nu inmiddels al ruim 20 jaar dood zijn. Later zien we echter dat Engelen een vaste familienaam is (geworden). Mogelijk is deze Jan dus een zoon van de eerste Jan, heeft hij De Engel (samen met zijn moeder) geërfd en is zij de uitbaatster, samen met zijn stiefvader. En aangezien de namen  van vrouwen meestal niet genoemd worden…
10.   1713-1714 en 1723-1732 – In deze twee maancedulen staat: ‘Barvelt Jansen wed. van Jan Engelen’. We moeten hier lezen: ‘Barvelt Jansen wed.’ en ‘van Jan Engelen’ (eigenaar). Want Barvelt is inmiddels overleden. Jenneken Geurts zelf is uiterlijk 1732 als zijnde weduwe gestorven.
Ook over deze periodes bedraagt de verponding telkens 10 gulden.

Herberg De Engel in De Steeg voor de grote verbouwing rond 1886, met rechts de wagen- en paardenstalling

(bron: Gelders Archief, collectie 1501, nr. 12283)

Vanaf 1732 is de eigendom van De Engel beter gedocumenteerd. Het blijkt dat Geurt van Velsen na de dood van zijn moeder Jenneken Geurts de herberg heeft geërfd. Hij is de oudste zoon van haar en Barvelt Jansen van Velsen.
Geurt heeft geen interesse in de herberg. Hij doet er aan het eind van genoemd jaar meteen afstand van ten gunste van Beertje Engelen (waarschijnlijk zijn halfzus) en haar man Jan van Vorden. Beiden zijn dan al niet meer de jongsten. Geurt trouwde in 1708, Beertje in 1707.
De Engel blijft daarna nog zo’n zeventig jaar in deze familie: (in het kort) in 1765 gaat de herberg naar Beertjes zoon Dellis van Vorden, in 1781 naar zijn zuster Janna en haar man Hendrik Alpherts en in 1786 naar hun zoon Berend Alpherts. Deze laatste verkoopt De Engel in 1804 aan de familie Brantsen van Rhederoord. Zij zal de herberg tot 1911 bezitten (bron: het boekje De Engel op Steeg). 

Overzicht van de pachters/tappers van De Engel
Hierboven zagen we dat Beertje Engelen en haar man Jan van Vorden vanaf eind 1732 de eigenaren zijn. Zij kunnen of willen het logement kennelijk niet zelf uitbaten. Daarom verpachten zij de herberg.

A.      1734 – De eerste pachters zijn dus Marije Anderson en Gosseling Smink. Net als thuis op Sluiterskamp kan zij ook hier genieten van een weids uitzicht.
B.      1778 – Hendrik Smink (1744-1808), hun jongste zoon en opvolger, trouwt met Johanna de Roos uit Westervoort. Hij zal de pacht al eerder hebben overgenomen: zijn ouders zijn inmiddels 74 en 76 jaar oud.
C.      In 1783 herhaalt de geschiedenis zich. Net als Marije verliest ook zoon Hendrik al snel zijn eerste partner. En ook hij hertrouwt (in 1784), en wel met Margaretha Brinkhof (1760-1815) uit Ellecom.
D.      Roelof (1780-1862), het oudste kind uit Hendriks eerste huwelijk, volgt hem op. Hij was 3 jaar oud toen zijn moeder overleed, dus is vooral door zijn stiefmoeder opgevoed. In 1816 trouwt hij in Hummelo met Hermina Teunissen (1788-1858).
Bij zijn huwelijk wordt hij aangeduid als herbergier. Logisch, zijn vader is al acht jaar daarvoor overleden. Hij wordt ook wel kastelein en tapper genoemd, en bouwman (boer). Zoals meestal is dus ook deze herberg tevens een boerderij.
Vanaf 1838 functioneert De Engel tevens als postkantoor en is Roelof ook postdistributeur.
En … in 1842 is hij lid van de Gemeenteraad.

E.       1850 – Hendrik Jan Smink (1820-1898), Roelofs oudste zoon en opvolger, neemt ook het postagentschap van zijn vader over. In 1856 trouwt hij in Leeuwarden met kleermakersdochter Jacoba Catharina Tönjes (1823-1875). In de trouwakte staat als zijn beroep: logementhouder in Rhedersteeg.
Hendrik Jan ontvangt er meerdere zomers schrijver en dichter Jacob van Lennep. Jacob heeft er vast genoten van het prachtige uitzicht over de IJssel.

F.       1874 – Ook al is Hendrik Jan pas 54 jaar oud, de achterkleinzoon van Marije stopt ermee. Hij en zijn vrouw Jacoba vertrekken naar Doesburg, waar zij meteen al het volgende jaar overlijdt. Misschien was ze al eerder ziek. Hun drie dochters zijn dan nog tieners, zodat eventuele opvolging onzeker is.
Hendrik Jan zelf overlijdt in 1898 in Brummen, 78 jaar oud.

Hiermee zijn Marije Anderson en haar nazaten van dit toneel verdwenen. Voor het eerst in 140 jaar staat er geen Smink achter de toog. 

De handtekeningen van Gosseling en Marije anno 1746 (Regionaal Archief Zutphen, tg. 0302, inv.nr. 317 Archief familie Van Löben Sels)

Het vervolg
Hendrik Jan wordt opgevolgd door Christiaan Goedvriend (1848-1923), zoon van een tapper in Randwijk (Betuwe). Hij bouwt het ooit eenvoudige logement uit tot hotel; met name hij heeft De Engel zijn grote vermaardheid gegeven. Het ontving naast Van Lennep bekende gasten als Louis Couperus, Wim Kan en Simon Carmiggelt.
In 1954 is de Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal er opgericht. Uiteindelijk is het hotel in 1971 gesloopt.
Gelukkig is de naam De Engel behouden gebleven. Deze leeft voort in de naam van de plaatselijke watersportvereniging en in die van een dode arm van de IJssel.

Blijft over de vraag waar die aanzienlijke herberg onder Middachten heeft gestaan die Marije tot 1734 met haar eerste man heeft uitgebaat. En wie er hun opvolgers waren.
Het kan niet de Ellecomse uitspanning zijn geweest die gerund werd door Jantje Aalts, een tante van Marije, en haar man Jochem Claessen. Die werd anno 1678 gepacht van koning-stadhouder Willem III.

Met dank aan John Striker

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:
- Ambt & Heerlijkheid, tijdschrift van de Oudheidkundige Kring Rheden en Rozendael 2023-03 onder de titel De herbergen van Marije Anderson (1702-1780)
- Veluwse Geslachten 2024-01 onder de titel De familie Anderson: Schotse Wortels in Ellecom en De Steeg

Lees ook over het leven van Marije's vader:
Jan Anderson (1665-1731), een Schot in Ellecom 
En over broer Aalt:
Schotse wortels in Toldijk: Aalt Anderson (ca. 1687-1750) 

Bronnen
Ambt en Heerlijkheid, meerdere nummers
DTB-registers (Gelders Archief, wiewaswie.nl en transcripties Ver. Veluwse Geslachten)
Gelders Archief
-          Toegang 0012 Gelderse Rekenkamer
        Inv.nr. 1259 Register op het leenprotokol van Baar en Latum 1731-1794, scan 93
-          Toegang 0203 Oud Rechterlijk Archief Veluwe en Veluwezoom
        Inv.nr. 497 Voogdijzaken 1734-1735, scan 22 t/m 25
-          Toegang 0452 Familie Brantsen
        Inv.nr. 541, scan 1 t/m 3 en 541-A, scan 1 t/m 9
-          Toegang 2500 Schoutambt Rheden, 2.3 Belastingen
        Schatcedulen inv.nrs. 101 t/m 107
        Maancedulen inv.nrs. 132 t/m 137
Schimmelpenninck van der Oije, drs. C.O.A. baron, De Engel op Steeg, Ellecom 1971