De losse handjes van de Heer van Holthuizen (Toldijk) (1786 en daarna)

Eind 18^e eeuw is Huize Holthuizen in Toldijk eigendom van baron Gerrit (G.J.J.A.A.) van Dorth tot Holthuizen en Harreveld (1755-1810). De baron woont in Harreveld, maar verblijft geregeld op zijn Toldijkse bezit.
Vanwege zijn agressieve gedrag is hij in die omgeving niet erg geliefd. Meerdere keren is zelfs aangifte tegen hem gedaan. En aangifte doen tegen een Heer, dat deed je als ‘gewone man’ in die tijd niet zo snel.
Ook Gerrits zuster Judith en vader Jan van Dorth hebben hun sporen in de geschiedenis nagelaten.

Met de zweep

Het is 23 juni in het jaar 1786. Even voor zonsondergang loopt de 9-jarige Hendrik tijdens het hoeden van twee koeien op de Leemstraat in de richting van de Kruisbrink in Toldijk. De koeien zijn van boer Hendrik Jan Smeenk bij wie Hendrik inwoont als koeienhoeder. Kinderarbeid, zouden we tegenwoordig zeggen.
Op datzelfde moment toert baron Gerrit met zijn rijtuig wat door de omgeving. Samen met zijn zuster Judith, hun vader en een knecht.
Het jongetje en baron Gerrit treffen elkaar. De Heer van Holthuizen stapt uit het rijtuig, loopt naar Hendrik toe en … begint hem met een zweep te slaan. Zo maar, zonder aanleiding. De jongen houdt er meerdere striemen op zijn rug en blote benen aan over. ’s Avonds laat klaagt Hendrik nog steeds over ‘pijn en smerte’. Boer Smeenk heeft het allemaal vanuit de verte zien gebeuren. Een andere getuige zegt het slaan en geknap van de zweep en het gekerm en geroep van het jongetje gehoord te hebben.

Na het slaan klimt de Heer van Holthuizen weer op de wagen waarop zijn medepassagiers tijdens het voorval rustig zijn blijven zitten, en rijdt weg.
De vraag rijst waarom zijn vader en zuster niet ingrijpen.

Een tweede voorbeeld

Twee jaar later is er weer zo’n voorval. Ditmaal speelt het zich af ‘in de Kruisbrinksestraat aan het einde van de dijk van Jan Russersplaats, alwaar die van den Toldijk altoos gehoed hebben’.

‘Wat doet gij duivels hier’ roept baron Gerrit tegen de toevallig passerende Evert, ook een koeienhoedertje. De Heer probeert een stok uit de handen van een van de andere hoeders te pakken en grijpt de man daartoe bij zijn haren. ‘Tevens deze getuige aangrijpende in de pruik’, zo staat in het verslag van deze gebeurtenis.

De man reageert onderkoeld met te zeggen: ‘mijn Heer, het is nu tijd om los te laten’. Dat doet de Heer warempel en roept vervolgens naar een knecht in zijn rijtuig om hem zijn degen te brengen. Zodra de baron die in handen heeft, zegt hij tegen het jongetje: ‘gij duivels zult u verpakken’ en slaat het kind dan ‘zo lang over de rug, schouder en arm (…) dat de degen in stukken ging.’ Daarop raapt hij de brokstukken op en de hoed van het jongetje, en gaat ermee terug naar zijn koets. De rechterarm van het kind blijkt ‘dik en blond’ geslagen.

Breukenprotocol 11 juni 1788

De adel eind 18^e eeuw
Naar de reden van Gerrits gedrag kunnen we slechts gissen. Wel is het voor hem en zijn mede-edellieden een zware tijd. In Frankrijk broeit de revolutie al, en ook in Nederland loopt de feodale tijd op zijn laatste benen. De adel verarmt en moet noodgedwongen veel boerderijen en land verkopen. Menig pachter verandert in die tijd in eigenaar.
Ook baron Gerrit van Dorth verkoopt vanaf 1790 diverse bezittingen. Zijn Huize Holthuizen is in 1798 aan de beurt. Dit nadat er inmiddels meerdere keren door diverse schuldeisers beslag (peinding) op is gelegd.
Maar hieraan is naast de tijdgeest ook zijn eigen levenswandel debet.

Over Holthuizen

De oorspronkelijke Havezate Holthuizen lag rechtsachter de huidige gelijknamige boerderij met als adres Toldijkseweg 39 te Steenderen. Deze havezate is in 1673 verwoest. Er rest slechts een ‘eilandje’ met grotendeels dichtgegooide grachten. Wat er in 1786 precies aan behuizing staat, is niet bekend. Wel dat het om een huis gaat met een bovenverdieping met meerdere kamers. Op de afbeelding zien we Toldijk vanuit de lucht. Onderaan de Kruisbrinkseweg, rechts de ZE-weg (Zutphen-Emmerikseweg). De blauwe stippellijn geeft de vroegere Russerdijk aan. Linksboven in de cirkel de plek waar ooit Havezate/Huize Holthuizen stond.

Toldijk vanuit de lucht. De stippellijn geeft de voormalige Russerdijk aan (Google Maps)

In het najaar van 1797 is Huize Holthuizen nog eigendom van baron Gerrit van Dorth. Maar zoals gezegd: hij resideert in Harreveld. Op het terrein woont wel zijn tuinman Hendrik Garritsen (geen familie van de auteur), samen met zijn vrouw Harmina Ensink en dochter Geertruida. Hendrik is meteen ook ‘waartsman’ oftewel huisbewaarder.

Verboden boeken
In november van dat jaar 1797 zijn er op Holthuizen heimelijk spullen afgeleverd en gestald, waaronder boeken die op ’t Velde in Warnsveld (de woonstee van baron Gerrits vader) ‘onder gerechtelijke bewaring’ waren gesteld. Waarschijnlijk gaat het om boeken die de Franse overheersers niet welgezind zijn (vanaf 1795 wordt Nederland door de Fransen bezet).
Een maand later wordt op Holthuizen door een onbekende een briefje zonder afzender afgeleverd ‘waarvan de hand niet bekend is’ (het handschrift is onbekend). Daarop staat dat de goederen ‘ten spoedigsten’ naar Harreveld gebracht moeten worden, waar baron Gerrit woont. Dat gebeurt op 25 november, ’s morgens vroeg. Tuinmansdochter Geertruida haalt de boeken naar beneden vanuit ‘een bovenkamer van Holthuizen, zijnde de eerste deur aan de linkerhand’. Dat doet ze met haar schort, want, zo staat er, ‘het zijn er wel twee à drie schorteldoeken vol’. Beneden in de voorkamer verpakt ze de boeken deels in een soort kist of turfbak zonder deksel, en deels in een mand.
De tuinman sommeert Esken Huetink de vracht naar Harreveld brengen. Esken is op dat moment ‘den bouwman tot Holthuizen’ oftewel pachter van boerderij en land die tot Holthuizen behoort. Hij móet deze klus wel klaren, want hij is ‘volgens pachtconditie verplicht de Heer van Dorth tot Holthuizen enige dagen met wagen en paarden te dienen.’ Esken neemt zijn knecht mee, Willem Gaikhorst, broer van zijn schoonmoeder en wonend onder Hummelo. Esken heeft de pech dat de weg naar Harreveld in die tijd ‘zeer kwaad was te gebruiken’, oftewel in zeer slechte conditie is.

Justitie neemt de zaak van de boeken hoog op. Alle betrokkenen worden in het voorjaar van 1798 uitgebreid gehoord. In zijn eerste verhoor weet de tuinman niet of nauwelijks dat er ook boeken tot de gebrachte goederen behoren. In het tweede vertelt hij meer. Waarom hij dat niet tijdens de eerste ondervraging heeft verteld? Hendrik Garritsen antwoordt op die vraag dat ‘hem zulks toen niet te binnen is gekomen’. Ook weet de tuinman niet wie opdracht heeft gegeven de spullen naar Harreveld te brengen, maar hij vermoedt dat het de Heer van Dorth is. ‘Maar de goederen die zich in het huis bevinden, staan toch onder uw toezicht en verantwoordelijkheid als waartsman?’ ‘Ja, zo lang dezelve aldaar zijn’, antwoordt Hendrik.

De nieuwe eigenaar van Holthuizen

Zoals gemeld, moet baron Van Dorth in 1798 ‘de gewezen havezate’ Holthuizen noodgedwongen verkopen. Koper is de eerdergenoemde Esken Huetink (1751-1832). Hij is geboren op boerderij de Vree (J.F. Oltmansstraat 17 te Steenderen). Zijn ouders zijn Otto Huetink en Johanna Arends, veermansdochter uit Bronkhorst. Dat paar is broer en zus van mijn voorouders Garrit Arends en Anna Maria Huetink.
Esken (een kleinzoon van mijn voorvader Esken Huetink, zie artikel Twee voorvaders met een different) is getrouwd met Harmina Weenk (1772-1816). Bij de dopen van hun kinderen die zijn geboren t/m begin 1798 staat als woonplek de buurtschap Covik genoteerd (daar viel zijn pachtboerderij kennelijk onder), het eerstvolgende kind wordt in mei 1799 geboren ‘op Holthuizen.’

Het gezin woont er samen in één huis met Goswinus Geurtsen (1741-1810) en zijn vrouw Janna Freriks Gaikhorst (1737-1804). Het is een bijzondere familiesituatie. Goswinus is een stiefbroer van Esken en Janna is de moeder van Eskens vrouw Harmina. Zo is Goswinus niet alleen Eskens stiefbroer, maar ook zijn stiefschoonvader. En Janna is zowel zijn stiefschoonzus als zijn stiefschoonmoeder.

Freule Judith van Dorth

Ten tijde van het incident in 1786, toen baron Gerrit het jongetje toetakelde, zat zoals gezegd zijn zuster, freule Judith van Dorth (1747-1799) ook in het rijtuig. Zij is actief betrokken bij de politieke strijd die aan het einde van de 18^e eeuw woedt tussen de orangisten (aanhangers van de bestaande regeringsvorm in Nederland, i.c. de stadhouder) en de patriotten (hervormingsgezinden, gesteund door de Fransen).

Judith is een fervent orangist. Die zijn echter aan de verliezende hand sinds een Franse legermacht in de Achterhoek is neergestreken. Vanwege haar politieke actie heeft ze in 1798 al gevangen gezeten, maar is toen ‘uit haar detentie ontvlucht’.

In 1799 loopt het anders af. Een vooraanstaand patriot is onder verdachte omstandigheden gestorven in een herberg in Lichtenvoorde. Naar aanleiding daarvan verkondigt Judith: ‘Zo moet het gaan! Er moeten er meer kapot, dit is er nog maar één.’
En in Groenlo toont ze openlijk haar waardering voor de gewelddadige dood van een bekende patriot en bedreigt ze een voorstander van de Bataafse republiek. Daarop wordt ze van oproerstokerij beschuldigd, opgepakt en voor de militaire rechtbank te Arnhem geleid. De militáire rechtbank vanwege de staat van beleg die toen gold. De rechters vinden dat er een voorbeeld gesteld moet worden. Judith, die zo duidelijk partij heeft gekozen voor het oude bewind, is daarvoor de aangewezen persoon. Ze veroordelen haar tot de doodstraf.

Kort voor de executie schrijft ze een afscheidsbrief aan haar goede vriend C.C. Stumph, burgemeester van Aalten.
'Mijn waarde vriend, Ik bedank u zeer voor alle vriendelijkheid aan mij bewezen in dit leven. Ik schrijf deze om 4 uur, dus 7 uur voordat mij het door een kogel zal benomen worden. De reis van Groenlo enz. enz. is oorzaak van mijn dood. Ik vind in dezelve een verzoend God. Troost, mijn ongelukkige broeder die mij tot in de dood benauwd. Weest zo goed en zegt een eeuwig vaarwel aan alle mijn bekenden'.

Afscheidsbrief van Judith van Dorth

Op 22 november 1799 wordt het vonnis voltrokken op de joodse begraafplaats in Winterswijk door een vuurpeloton van zes man sterk. Het verhaal gaat dat ze zich, liggend in haar kist, nog eenmaal opricht. Door het daaropvolgende genadeschot vliegt haar jurk in brand. De soldaten moeten in hun steken water halen om het vuur te blussen.

Voor zover bekend is zij tot 1948 de enige vrouw in de Nederlandse geschiedenis die om politieke redenen is terechtgesteld (in dat laatste jaar is de ‘jodenjaagster’ Ans van Dijk geëxecuteerd).

De definitieve executie van Judith van Dorth in 1799 te Winterswijk, getekend door Reinier Vinkeles

Vader Jan van Dorth

De vader van Gerrit en Judith, Jan A.H.S. van Dorth, heer van ’t Velde en Holthuizen (1720-1798), werd naar verluidt door zijn pachters ‘de gevleesde duivel’ genoemd. Dit vanwege zijn afpersingen en knevelarijen. Als hobby scheen hij vanuit ’t Velde in Warnsveld op passanten te schieten. Een familie met moeilijke karakters dus. Vandaar waarschijnlijk dat de geslagen jongetjes van deze zijde geen hulp hebben gekregen.

De Kruisbrink

Waar precies liet baron Gerrit zijn handen wapperen? Bij het hierboven als eerste beschreven geval wordt de Leemstraat als ‘plaats-delict’ genoemd, ‘in de richting van de Kruisbrink’. Bij het tweede lezen we over ‘de Kruisbrinksestraat, aan het einde van de dijk van Jan Russersplaats, alwaar die van den Toldijk altoos gehoed hebben’.
Met de Kruisbrink wordt niet Boerderij De Kruisbrink bedoeld. Deze rond 1965 afgebroken voorloper van de huidige gelijknamige boerderijwinkel (Kruisbrinkseweg 7, Toldijk) staat er dan nog niet. Die wordt pas in 1869 gebouwd door mijn voormoeder Hendrica Teunissen (1805-1885), weduwe van Harmen Garritsen (1802-1857). Dit speciaal voor haar tweede zoon Peter Herman (1845-1928), de overgrootvader van de huidige bewoner, Dick Garritsen. Haar andere zoon, mijn voorvader Arend Gerhard (1840-1910), blijft op het oudershuis, de Grote Hietcole (Hoogstraat 10, Toldijk).

De Kruisbrink anno 1957, Kruisbrinkseweg 7, Toldijk (Collectie Nel Garritsen)

Boerderij De Kruisbrink is dus vernoemd naar het gebied. Het woord Brink staat voor een gemeenschappelijk gebruikt stuk grond. Zoals we uit het verhaal kunnen concluderen, lieten de bewoners van Toldijk daar hun koeien grazen, onder het wakend oog van koeienhoeders. Vanaf 1843 heeft mijn voorvader Harmen Garritsen daar in fasen stukken grond gekocht. Het gebied zal toen zijn functie als brink inmiddels verloren hebben.

Jan Russersplaats
Met ‘het einde van de dijk van Jan Russersplaats’ zal de Russerdijk bedoeld zijn. Die dijk vormde destijds de toegangsweg naar Holthuizen vanaf de Zutphen-Emmerikseweg (toen Toldijk of Tolstraat geheten). Het begin ervan lag zo’n 15 meter ten noorden van de huidige Russerweg. In de beukenhaag aldaar staan tegenwoordig twee betonnen palen die de exacte plek markeren.

De Russerdijk met Gerrit Groot Roessink, ca. 1965 (collectie Bertus Rietberg)

De boerderij ‘Jan Russersplaats’ lag ten noorden van de Russerdijk langs de huidige ZE-weg. Deze werd ook wel de Grote Russer genoemd. De bewoners ervan zijn in die periode mijn voorouders Jan Russer (1750-1815) en Johanna Revelman (1754-1823).
De naam Russer komt tot op de dag van vandaag in Toldijk voor: de Russerweg, een huis ‘De Russer’ en de veldnaam ‘op de Russer’. Toch woont er niemand meer met Russer als achternaam.

Met dank aan Bertus Rietberg

Genealogische noot

Mijn afstaming van Jan Russer

Jan Russer                             1779 x  Johanna Jansen Revelman

Elsken Russer                        1810 x  Steven Pennekamp

Johanna Pennekamp             1842 x  Teunis Garritsen Hartman

Tonia Johanna Hartman         1868 x  Arend Gerhard Garritsen

Harmen Garritsen                   1906 x  Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                   1939 x  Gerrie Busser

Alice Garritsen

Bronnen

·         P.A.M. van den Berg, Gezinsreconstructies Steenderen 1678-1811

·         Doop-, Trouw- en Begraafboeken

·         Jan Harenberg, De Havezathe Holthuysen bij Steenderen, De Zwerfsteen 1996-1

·         Jan Kuijk, … stierf de oranje freule voor het vuurpeleton, Dagblad Trouw, 11-02-2002

·         Oud Rechtelijk Archief (ORA) Landdrostambt Zutphen (LAZ) Richterambt Steenderen (RS) Breukenprotocol, Toegang 3021, Inventarisnummer 788, data 24-06-1786 en 11-06-1788

·         ORA LAZ RS Interrogatoria, informatiën en kondschappen, 3021/785, data 05-03-1798, 08 en 26-03-1798, 12-04-1798

·         ORA LAZ RS Tafel Toldijk, Protocol van opdrachten, kentenissen, pandschappen, alsmede renteverschrijvingen, 3021/668

·         www.historici.nl
En Gelders Archief: www.stukvanhetjaar.nl/nl/geldersarchief

Dit artikel verscheen eerder in:

·                     De Zwerfsteen, periodieke uitgave van de Historische Vereniging Steenderen, 2016-4

·                     OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2017-2