De Van Londens en De Gouden Leeuw in Bronkhorst

Op zoek naar mijn voorouders kwam ik tot mijn grote verrassing ook uit in het historische Bronkhorst, een van de kleinste stadjes van Nederland. Daar vaart nog steeds het Bronkhorsterveer, waarvan een voorvader ooit de veerman was (ca. 1717-1750). Daar staat nog het kerkje waarin een voormoeder in 1789 is begraven.
En daar staat nog de herberg waar voorvader Telleman van Londen in de 17^e eeuw de scepter zwaaide: De Gouden Leeuw, met in de openhaard het nog door hem geplaatste tegelplateau. Alle reden om een duik te nemen in de tak van mijn familie die deze herberg generatielang heeft uitgebaat.

Voelbaar verleden

Ik was er al eens eerder geweest en vond het een mooi stadje. Ik had zelfs ooit in De Gouden Leeuw geslapen. Het gebouw intrigeerde me: je kunt er het verleden voelen. Zoals in het hele stadje. Maar nu voelt het toch nog weer anders, nu ik weet dat mijn wortels hier liggen. Dat moet dus wel tussen mijn oren zitten, maar wat geeft het.

Hoe vaak zal Telleman van Londen niet in die oude kelder zijn geweest voor een vat bier? En hoe vaak in het kerkje? De waterpomp op het pleintje heeft hij echter niet gekend. Het had in principe gekund, want de eerste Nederlandse pompen dateren uit de 17^e eeuw. Deze pomp is echter van 1964. Op deze zelfde plaats was ooit wel een put, in ieder geval was deze er in 1810 nog. De vroegere put kwam tevoorschijn bij de bouw van de huidige waterpomp: een keurig overkoepeld exemplaar, aangetroffen op een diepte van zo’n anderhalve meter.

De huidige Gouden Leeuw, een rijksmonument, stamt uit het eerste deel van de 17^e eeuw, althans het deel boven de kelder dat in oude stukken 'burgemeesterswoning' wordt genoemd, en de ernaast gelegen gelagkamer. Mogelijk zijn de fundamenten ouder, maar de opbouw is destijds door een grote brand in 1633 verwoest geraakt. En niet alleen de herberg: een groot deel van het stadje brandde af.

Herberg De Gouden Leeuw (bron: de huidige herbergier)

Hieronder volgt het relaas van zes generaties Van Londen, herbergiers van De Gouden Leeuw tot 1797. In dat laatste jaar moet de jongste generatie de herberg noodgedwongen verkopen.

Generatie 1 - Bartelt van Londen (overl. voor 1631)

Bartelt is de oudste herbergier van de Gouden Leeuw die we kennen. Hij is in ieder geval in zijn tijd een van de burgemeesters van Bronkhorst. Dat was een functie die vaak van vader op zoon overging en nogal eens samenging met het uitbaten van een herberg. 
Toen in 1633 de grote brand uitbrak, was Bartelt al overleden.
Van Londen is een bijzondere achternaam in deze contreien. Het is dan ook niet onwaarschijnlijk dat Bartelt of zijn vader een Engelse immigrant is. Misschien kwam een van hen mee met de Engelse troepen die begin 1582 bij Bronkhorst de Spanjaarden probeerden terug te drijven. Het begin van een maandenlange belegering. Ook toen brandde het stadje grotendeels af. Onder een loszittende steen in de woning aan de Bovenstraat 10 zijn drie zilveren shillings teruggevonden, uit respectievelijk 1582-1584 en 1604-1605.

In het trouwboek van garnizoenstad Zutphen staan meerdere huwelijken tussen zo'n Engelse soldaat en een jonge deerne uit die stad vermeld. Mogelijk trouwde Bartelt met de dochter van een eerdere eigenaar van de herberg, en werd hij via die weg de uitbater van de herberg.

De familienaam werd overigens ook wel als Van Lonnen geschreven.

Generatie 2 – Telleman van Londen (overl. na 1666)
Van hem weten we zeker dat hij de uitbater van De Gouden Leeuw was, en daarnaast een van de burgemeesters van Bronkhorst. Niet alleen ging het burgemeesterschap vaak over van vader op zoon, dat was ook het geval bij het herbergierschap. En aangezien Van Londen geen alledaagse familienaam was…
Tellemans eerste vrouw, Hendriksken Geerlichs, sterft jong. In 1651 hertrouwt hij in Arnhem met Wendeltjen Heijman uit de Havikerwaard (tussen De Steeg en Ellecom bij de IJssel). Samen krijgt dit paar in ieder geval één kind, dochter Willemina.
Telleman moet de herberg haast wel van zijn vader hebben overgenomen, want voor iemand van rond de 40 heeft hij in 1650 al een behoorlijk bezit opgebouwd. Dat moet haast (deels) uit de familie afkomstig zijn.

Tellemans bezittingen
De eerste notitie over Telleman vinden we in het Verpondingskohier uit de periode 1643-1651. Dat is een belastingregister voor onroerend goed (vergelijkbaar met onze onroerendezaakbelasting OZB). Daarin lezen we 'Telman van Lonnen, zijn huis, noch een hof na de berge 1 spint gezaaij, noch een bergstede'. Hij bezit dus binnen Bronkhorst een huis, een tuin ter grootte van 1 spint gezaaij (1,7 are) en een (hooi)berg.
Daarnaast is Telleman mede-eigenaar van een stuk land onder Steenderen, de Crabben Cruisbrink genaamd, groot 'vijf schepel gezaaij'. Dat perceel lag ergens tussen Bronkhorst en de Steenderense kerk.

In de Maancedulle van 1655 vinden een een bevestiging van deze eigendom. Een maancedulle is het register van in te vorderen (in te manen, denk aan aanmaning) (belasting)gelden. In dat jaar 1655 blijkt Telleman in 'zijn eigen huis' te wonen, dat wil zeggen dat het huis waarin hij woont, zijn eigendom is. Daarnaast bezit hij dan onder Bronkhorst een hof (tuin), 'een bergstede' en een stuk land met de naam Slotboomken. Dat land is vier 'koeweidens' groot. Daarnaast pacht jij bouwland ter grootte van 'vier molders gezaaij', en weidegrond met een afmeting van in totaal elf 'koeweidens'.

Daaruit kunnen we concluderen dat hij naast een huis - waarvan wij weten dat het tevens een herberg was - ook een boerenbedrijf runde, destijds een 'bouwerij' of 'bouwplaats' genoemd. Dat was niet zo vreemd, want bijna iedereen (buiten de grote steden) had een boerderij(tje), iedereen zorgde destijds voor zijn eigen eten, ook al was men schoenmaker, rechter of onderwijzer, of ... herbergier.

De naam De Gouden Leeuw
Mogelijk dateert de naam van de herberg van na 1800. Ik ben deze in ieder geval nergens in de geraadpleegde stukken tegengekomen. Opvallend, want de namen van andere herbergen in de omgeving, zoals die van Steenderen en Baak, worden er wel in genoemd. 

In ons geval zien we echter alleen maar de aanduiding Huis: het huis van burgemeester Telleman van Londen of het huis van brouwer Garrit Hendriks.

Het oudste bericht dat ik over de naam tegenkwam, staat in een dagboek uit 1870. Daarin wordt de herberg ''t logement waar die leeuw uithangt' genoemd. Een typisch voorbeeld van de manier waarop destijds herbergen werden aangeduid. Kennelijk is het een eeuwenoud gebruik dat zij uithangborden aan hun geveld bevestigden.

In de databank waarin oude kranten doorzocht kunnen worden (www.delpher.nl), waaronder de Graafschap-Bode, vind ik de naam geen enkele keer (wel naamgenoten in Doetinchem en Keppel), en ook niet de naam de Leeuw. In een artikel uit 2009 las ik dat 'deze oude naam' na de restauratie in 1966 in ere is hersteld. Maar wat is oud?

Brouwer en provisor

Telleman is niet alleen herbergier, burgemeester en boer, maar ook brouwer. Vaak ging dat samen. Iedere herberg zijn eigen bier. En zo was De Gouden Leeuw ooit ook een brouwerij. Het voor het bier benodigde water zal hij uit zijn eigen put gehaald hebben die zich op het erf bevond. Begin 2017 kwam deze tijdens de verbouwing van het pand toevallig weer boven water. Men trof de diepe put aan de zijkant van de herberg aan, langs de huidige Onderstraat.
En alsof zijn dagen hiermee nog niet voldoende gevuld zijn, is Telleman in ieder geval in 1658 en 1664 ook nog 'provisor' (boekhouder) van 'het Heilige Geest tot Steenderen en Bronkhorst', een van de twee plaatselijke instellingen ten behoeve van de armen.

Burgemeester

Zoals we al zagen, is Telleman ook 'burgemeester'. Hij is één van de vier burgemeesters van Bronkhorst. In ieder geval in de jaren 1658, 1664 en 1666. Daarbij moeten we echter niet denken aan de huidige functie.

Bronkhorst was een Heerlijkheid. Anders dan elders in het land, waar de ‘overheid’ de zaken regelt, had in Bronkhorst 'de Heer' het voor het zeggen. Hij stelt de regels en handhaaft die ook. Dit zowel op bestuurlijk gebied als op dat van de rechtspraak, hoewel die twee destijds door elkaar liepen. Hij kon dit doen op basis van zijn 'heerlijke' rechten. Hij mag de opgelegde boetes in eigen zak steken. De Heer is zelfs bevoegd de doodstraf op te leggen aan plegers van zware misdrijven, de zgn. halsmisdrijven of halszaken. Aan deze bestuursvorm in Bronkhorst komt pas in 1795 een eind, als de Fransen ons land bezetten.

Om de rechtszekerheid te bevorderen, bepaalde de Heer van Bronkhorst dat zijn richter/rechter samen met vier vertegenwoordigers van de burgerij, de 'burge(r)meesters', het 'gericht' (de rechtbank) van de stad vormden.

Een van deze vier is in zijn tijd dus onze Telleman van Londen. En daarmee is ook verklaard waarom we hem geregeld terugzien in de rol van 'gerichtsman', een lekenrechter/bijzitter.

Na zijn benoeming moest zo’n burgemeester een eed afleggen aan de Heer van Bronkhorst, een eed van trouw. Daartoe wordt zo iemand 'boven ontboden' (op het inmiddels afgebroken kasteel dat wat hoger lag). Zo ging het tenminste bij Tellemans kleinzoon, mijn voorvader Garrit Arends, toen deze in 1754 ook tot burgemeester was benoemd. Garrit, veerman op het Bronkhorster veer, is kennelijk verhinderd op de dag dat deze eed door de gezamenlijke burgemeesters afgelegd moet worden, want er staat geschreven dat hij 'wegens absentie niet heeft kunnen komen'. Gelukkig kreeg hij later een herkansing.

(...) Gerrit Arens boven ontboden – en alle – uitgenomen den laatsten, die wegens absentie niet heeft konnen komen (...)

De brand van 1666

We spraken al over de grote brand in 1633. Ook in het jaar 1666 breekt er in Bronkhorst brand uit: 'een zware brand, aangekomen door een test (ontstaan door een pot) met vuur in het huis van burgemeester Telleman van Londen bij de Steenpoort’. Het zal een drama geweest zijn. Grote kans dat de toenmalige tegels in de openhaard daarbij vernield zijn geraakt. Aangezien het huidige tegelplateau met bijbelse taferelen uit de 17^e eeuw stamt, zal Telleman na de brand deze tegels zelf hebben laten plaatsen.

De genoemde Steenpoort - die in de huidige Onderstraat stond, de straat naast de herberg - is een van de twee toenmalige toegangspoorten. De andere is de Veerpoort, aan de andere kant van het stadje, in de richting van het veer.

De uit de 17^de eeuw daterende tegels met bijbelse taferelen in de openhaard van Herberg De Gouden Leeuw te Bronkhorst (eigen foto)

Generatie 3 - Willemina van Londen (overl. in 1717) en Garrit Hendriks
Zo rond 1685 neemt dochter Willemina de herberg van haar ouders over. Samen met haar echtgenoot Garrit Hendriks. En uiteraard speelt deze laatste de eerste viool, want een vrouw heeft in die tijd nog weinig in te brengen.

Rookverbod

Herbergier zijn is een enerverend bestaan: je maakt nog wel eens wat mee. Een oude wijsheid luidt: als de drank is in de man, is de wijsheid in de kan. Maar ook andere zaken spelen zich af in zo’n min of meer openbare ruimte. Zo gebeurt het volgende tijdens de Bronkhorster kermis van september 1726. Willemina is dan al overleden (in 1717) en Garrit al een oude man.

De zomer weet dat jaar niet van ophouden. Er is daardoor zelfs in deze herfstmaand nog sprake van 'grote extraordinaire droogte en hete zonneschijn'. Daarom is het wegens brandgevaar verboden om op straat te roken. In die tijd zijn veel huizen nog van hout. De herinnering aan de grote branden van weleer zal in het collectieve geheugen van het stadje gegrift zijn geweest. Dat wil men niet nog eens meemaken.

Ondanks het rookverbod worden twee 'ongedempte en uitgeblazen pijpen' op straat gevonden. De schout weet kennelijk wie te verdenken en waar hem te vinden. Hij gaat naar 'het huis van brouwer Garrit Hendriks' (herberg De Gouden Leeuw dus). Daar zit de verdachte inderdaad: Geurt Geurtsen van boerderij Hammink (Bakerwaard). Hij zit er samen met anderen 'op de kamer'. De schout zegt dat hij Geurt al tweemaal op straat heeft gewaarschuwd. Deze is het daar kennelijk niet mee eens, komt 'in oppositie' en roept dat de schout 'liegt als een schelm' en daarna ook nog 'meerdere impertinente woorden over de burgemeesters en zelfs 'ten opzichte van de Heer dezer jurisdictie'. Vervolgens roept Geurt dat hij buitenshuis wil roken, waarop hij 'met een tabakspijp in zijn mond uit het gezelschap van de kamer over de dorpel buiten het huis is gegaan'.

De aanklager concludeert later voor het gerecht dat al deze 'feiten, excessen en buitensporigheden ten hoogste strafbaar' zijn. Geurt ontkent alles, maar krijgt toch een boete van 50 daalder.

(Denkend aan ons tegenwoordige rookverbod juist binnen ín gebouwen: een mooi voorbeeld van hoe zaken in de loop der tijd in hun tegendeel kunnen omslaan.)

Testament

In 1728, elf jaar na de dood van Willemina, realiseert Garrit Hendriks zich dat ook hij niet het eeuwige leven heeft. Hij maakt een testament op ten gunste van zijn beide zoons, Hendrik en Telleman. Beiden worden in de tekst zeer geprezen. Vanaf hun kindertijd hebben zij al veel meegeholpen, zo staat geschreven, maar vooral sedert het overlijden van hun moeder hebben zij veel 'kinderlijke affectie en innerlijke liefde' getoond. Uit de na te laten goederen zullen zij vanwege 'knechteloon en andere extraordinaire moeilijkheden' dan ook elk 250 carolusgulden ontvangen. Garrits dochters worden in het testament niet genoemd. Mogelijk zijn zij op een eerder moment bedeeld met een mooie bruidsschat. Dochter Wendelina is dan al overleden. Van Johanna weet ik weinig, alleen dat ze dan nog in leven is. Dochter Grietien, mijn voormoeder, heeft de herberg inmiddels verlaten. In 1715 is ze getrouwd met veerman Arend Jansen en bij hem in het Bronkhorster veerhuis ingetrokken. Dat veerhuis was meteen ook een herberg, en naar verluidt een onderkomen met allure. De ervaring die ze in de ouderlijke herberg had opgedaan, komt dus goed van pas.

Het stukje uit het testament Van Garrit Hendriks anno 1728 waarin beide zonen worden geprezen:

    (...) sedert het overlijden  van gemelte sijn ehevrouw, veele hantreijcking en kinderlijcke affectie en innerlicke liefde

    bewesen hebben (...)

Garrits nalatenschap

Garrit had een vooruitziende blik, want reeds het volgende voorjaar, in maart 1729, blijkt hij overleden. Met dit overlijden is mijn familieband met De Gouden Leeuw verbroken. Bij de boedelverdeling blijkt dat (zoon) 'Telleman van Londen eeuwiglijk en erflijk zal bezitten, behouden en possederen alle ongerede (onroerende) goederen die wijlen Garrit Hendriks en Willemina van Londen levendig en dood zijnde hebben nagelaten zoals het huis met de brouwerij en schuur waarin wijlen Garrit Hendriks en Willemina van Londen hebben gewoond, voorts de hof (tuin) aan de Bargstraat, bargstede (berg), 6/10 parten (delen) in een bongertjen (boomgaard), een stuk land De Bierle genaamd en een weide met de naam De Enken, voorts alle gerede meubels, gerakheid van het huis, bedden, koper en tin, levendige have (vee), bouwerij (boerderij) en bouwgereedschap, gereed (contant) geld (…), niets van dit alles uitgezonderd (…).

Dat hij, voornoemde Telleman van Londen, daarvoor zal betalen een somma van 3700 gulden.

Dat hij, Telleman van Londen (…), zal betalen alle lasten en schulden van de boedel die als volgt zijn gespecificeerd (o.a.):

·         aan de veerman Arent Jansen (Tellemans zwager) een kapitaal van 500 gulden

·         aan de armen van Bronkhorst 370 caroli gulden

·         aan zijn broer Hendrik Garritsen 250 gulden (zoals bepaald in bovenstaand testament), en daarnaast nog 50 gulden

·         het loon van meiden en knechten ad 57 gulden

Dat voornoemde Telleman van Londen daar bovenop, zowel aan iedere condivident (deelgenoot) als aan hemzelf bovenklederen, linnen en wat zilverwerk dat al door een ieder geprofiteerd en uitgekeerd is (gebruikt wordt en gegeven is), zal betalen:

·         aan Hendrik Garritsen (broer) 368 gulden 8 stuivers

·         aan Arent Jansen (zwager) als man en momber van zijn huisvrouw Grietje Garriten (zuster) 368 gulden 8 stuivers

·         aan Johanna Garritsen (zuster) 368 gulden 8 stuivers

·         aan Hendrik Krimperman (te Haarlem, de weduwnaar van zus Wendelina) 368 gulden 8 stuivers

·         aan hem condivident Telleman van Londen zelf 368 gulden 8 stuivers.’

Generatie 4 – Telleman van Londen II (1692-<1754)

Na Garrits overlijden komt De Gouden Leeuw in handen van Telleman van Londen II, kleinzoon en naamgenoot van de eerdere herbergier. Vreemd genoeg heet hij niet Telleman Garritsen. Dat zou volgens de geldende regel van het patroniem logisch zijn geweest. Zijn vader heet immers Garrit Hendriks? Vreemd, te meer daar zijn broer en zusters wel Garritsen als familienaam (blijven) dragen. Overigens niet te verwarren met mijn eigen achternaam.

Opvallend is ook al de inschrijving van zijn doop in 1692: 'Telleman van Londen, kind van Garrit Hendricks en Willemken van Londen in Bronckhorst'. Niet alleen staat er een achternaam bij de dopeling vermeld, Telleman is ook nog eens het enige kind in dat hele doopboek (periode 1692-1738) bij wie überhaupt een achternaam genoteerd staat. En dan ook nog die van zijn moeder! Bijzonder dat de dominee van dienst hiermee akkoord ging.

De originele doopinschrijving van Telleman II 18-09-1692

Telleman II heeft dus nadrukkelijk de familienaam van zijn moeder gekregen. Maar waarom?

En waarom neemt broer Hendrik de herberg niet over? Hij lijkt immers de oudste zoon te zijn. Hij wordt in het testament als eerste genoemd. Ook wijst zijn voornaam in die richting. De oudste zoon werd immers uit traditie vernoemd naar de grootvader aan vaderskant? En die moet Hendrik geheten hebben (op te maken uit het patroniem van Garrit Hendriks).

Telleman II trouwt tweemaal

In datzelfde jaar 1729 trouwt Telleman II met Elsken Gerrits (geboren in 1703), dochter van Gerrit Jansen (Wijers) uit de Emmer. Na haar overlijden hertrouwt hij in 1742 met Jenneken Hendriks, dochter van wijlen Hendrik Jansen (Wijers), uit Olburgen. Telleman II moet gestorven zijn na 1758. Hij heeft maar liefst elf kinderen en daarmee vele nazaten her en der, waaronder nog diverse in het huidige Bronkhorst en Steenderen.

Net als zijn grootvader, zien we ook hem geregeld in het openbare leven verschijnen: als burgemeester, gerechtsman, diaken, momber/voogd, en ook 'assisteert' hij vrouwen bij rechtszaken. Gehuwde vrouwen mogen (nog heel lang) niet zelfstandig optreden voor het gerecht. Daarom laten ze zich in zo’n geval vergezellen door een 'assistent', een (willekeurige) man.

Hij staat z'n mannetje

Dat deze Telleman ll niet over zich laat lopen, kunnen we afleiden uit meerdere zaken die voor het Bronkhorster gerecht gespeeld hebben. Twee voorbeelden. In de eerste wordt hij door de plaatselijke schout beschuldigd van het bezwangeren van een stadgenote. Na een lange reeks rechtszittingen hierover, waarin Telleman II zich niet onbetuigd laat, zien we die schout niet meer in Bronkhorst terug. Het tweede geval betreft de benoeming van een nieuwe schoolmeester. De Heer van Bronkhorst is het niet met die benoeming eens en vecht deze aan. Telleman II zou bij die zaak als gerechtsman optreden, maar weigert dit. Hij gaat hiermee in tegen het gezag van deze zelfde Heer, door wie hij benoemd is, en in wiens dienst hij in deze is.

Generatie 5 – Jan van Londen (1731-1788)

Telleman ll wordt opgevolgd door zijn zoon Jan. Hij is in 1758 in Steenderen getrouwd met Maria Hagens (1727-1792) uit Geesteren, dochter van brouwer Reijnt Hagens en Jenneken Geerts.
Ook Jan is burgemeester, en we zien hem veelvuldig genoemd worden in de rol van gerechtsman. Daarnaast is hij kerkmeester.

Jan en Maria hebben zeven kinderen, van wie er vijf volwassen worden. Hun zonen Reint, Egbert en Hendrik vertrekken uit Bronkhorst, dochter Elsken blijft. Zij trouwt met de plaatselijke meestersmid Garret Jan Garretsen (niet aan mij verwant). De oudste zoon, de derde Telleman, zal vader Jan opvolgen.

Generatie 6 - Telleman van Londen III (1760-1811)

Begin 1789 treedt Telleman III in de voetsporen van zijn vader, al wordt hij al voor die tijd 'brouwer' genoemd. Bij de boedelscheiding na Jans overlijden vallen hem de volgende zaken toe: 'huis, hof en schuur op de hoek van de Kruisstraat staande, met de annexe brouwerij; een weide de Sandmate (aan de Bergstraat); de barg en een boomgaard; en alle gerede goederen des boedels, waaronder de brouw- en bouwgereedschappen, vier paarden, elf stuks hoornvee groot en klein, hooi, stro, gedorst en ongedorst koren, het gezaaij op het land en meubilaire goederen, behalve het ledikant met het bed en toebehoren en kast in de nieuw getimmerde kamer'. Die laatste twee blijven in het bezit van Maria Hagens, zijn op dat moment nog levende moeder. Zijn zuster en drie broers worden met geld bedeeld. Ook Telleman III is burgemeester / gerechtsman.

Margaretha Planten, zijn vrouw

Als Telleman III de Gouden Leeuw overneemt, is hij 29 jaar oud. Op 3 augustus 1789, kort na de overname, trouwt hij met de 32-jarige Margaretha Planten (1757-1828). Zij stamt uit de vooraanstaande Doetinchemse familie Planten. Haar groot- en overgrootvader zijn chirurgijn, net als haar vader Evert Godfried Planten. Deze laatste is daarnaast rentmeester van de stad Doetinchem en later secretaris.
Broer Evert Jan is ook chirurgijn in Doetinchem en later burgemeester van deze stad (1813-1831). Het burgemeesterschap heeft dan inmiddels de ons bekende hedendaagse vorm gekregen. Broer Cornelis is predikant in Steenderen.

Margaretha’s eigen leven verloopt wat minder rooskleurig. Als ze 19 jaar oud is, trouwt ze in haar woonplaats Doetinchem met de bijna 30-jarige Hendrik Eeltink/Eltink (1746-1776). Het is een moetje, een schande in die tijd. Zoiets werd met een boete bestraft en in het 'Breukenboek' genoteerd. Daarmee had je een soort strafblad. Haar dochter Hendrika Carolina wordt al vier maanden na het huwelijk geboren. Maar …. op die dag blijkt echtgenoot/vader Hendrik inmiddels overleden te zijn.

Weduwe Margaretha blijft in Doetinchem wonen totdat ze in 1788, het jaar voor haar huwelijk met Telleman III, naar Bronkhorst verhuist. Leren ze elkaar daar vervolgens kennen? Komt ze in de herberg werken? Of is het nieuwe paar gekoppeld door haar broer Cornelis, predikant te Steenderen?

Opvallend is dat hun huwelijk niet in Doetinchem of Steenderen (waar Bronkhorst kerkelijk onder viel) is gesloten, maar in Loenen op de Veluwe. Ook dit tweede huwelijk van Margaretha is een moetje. Oudste zoon Jan wordt al na vijf maanden geboren. Wat Steenderen betreft: wilde haar broer Cornelis, de dominee, het paar mogelijk vanwege deze ‘schande’ niet trouwen? Een verband met de plaats Loenen zie ik nergens. Uit hun huwelijk worden vier zonen geboren.

Financiële problemen

Er zijn wel meer onbeantwoorde vragen. Hierboven konden we lezen wat Telleman III aan bezittingen van zijn ouders heeft overgenomen. Daarnaast had hij voor zijn trouwen zelf al twee hoven gekocht, en een week na zijn huwelijk een weiland, de Paardemaat genaamd. Je zou zeggen: een mooie uitgangspositie om de herberg op een solide basis voort te zetten. Zoals dat ook bij eerdere generaties is gegaan. En in 1792 kopen hij en zijn vrouw nog een koeweide in Dichteren onder Doetinchem voor 500 gulden.

Maar dan … heeft Telleman III soms een gat in zijn hand? Proeft hij te veel en te vaak van het zelfgebrouwen gerstenat? Gooit Margaretha misschien roet in het eten? Feit is dat het paar binnen slechts enkele jaren op het gebied van betalen zo’n slechte naam heeft opgebouwd, dat Telleman III zich genoodzaakt voelt om in 1794 twee leveranciers voor het gerecht te laten verklaren dat hij hun rekeningen wel degelijk heeft voldaan. Het zullen toevalstreffers geweest zijn, want aanmaning na aanmaning blijft op de deurmat van De Gouden Leeuw vallen.
In 1796 blijkt Telleman opeens met zijn gezin inclusief voordochter naar Zutphen verhuisd te zijn. In augustus van dat jaar verkrijgt hij er zelfs het Kleine Burgerschap van de stad. Hij heeft daartoe een eed moeten afleggen en de 'jura' moeten betalen. Daar had hij kennelijk nog wel geld voor.
Eind 1796 wordt het een van de schuldeisers te gortig. Hij laat beslag leggen op 'huis, brouwerij en schuur en verder getimmer, where en hof'. Telleman III is hem dan ook grote bedragen schuldig, onder andere wegens het leveren van een 'menigte kwijen, dekgarden, latten en standers tot het maken van stutten voor het Fransche Camp te Gorssel'. Het gaat hier om bouwmaterialen. Blijkbaar probeerde Telleman III naast zijn bestaan als herbergier, kennelijk ook wat te verdienen aan de Fransen die van 1795 tot 1813 ons land bezet hielden. Dit door te fungeren als een soort aannemer of tussenpersoon. Onderzoek leert dat Franse soldaten inderdaad in 1796 gedurende enkele weken een groot kamp op de Gorsselse heide hadden opgeslagen. Mogelijk waren deze Fransen ook slechte betalers en leidde dit mede tot de financiële neergang van Telleman III.

Inmiddels zijn Margaretha’s ouders overleden. In februari 1797 wordt hun boedel verdeeld. Daarbij gaan enkele helften van boerderijen en meerdere landerijen over tafel. Daar moesten dan nog wel de studiekosten van haar broer Evert Jan van afgetrokken worden, voor zover ik begrijp, maar er zal toch zeker het een en ander bij Margaretha terecht zijn gekomen. Echter kennelijk niet voldoende om het onheil af te wenden.

De verkoop van de herberg

In april 1797, twee maanden na deze erfenis, wordt de herberg met toebehoren geveild, daarbij omschreven als 'hun eigendommelijke behuizing en brouwerij in Bronkhorst, tuin, schuur, berg met de grond, berghof met de bouwhof, boomgaard en weiland, benevens een stuk bouwland in ’t Steenderse veld'.

Het geheel wordt gekocht door Garrit Geerligs en zijn vrouw Hendrika Stoltenburg. De overdracht vindt uiteindelijk plaats op 21 november van datzelfde jaar. Het verkochte wordt daarbij omschreven als: 'het eigendommelijke huis, alsmede het varkenshuis, den hof, het brouwhuis en verder toebehoren, met de gehele wheere, binnen Bronkhorst op de hoek van de Kruisstraat kennelijk gesitueerd (..), voorts mede de schuur met de grond dwars tegen het eerste perceel staande en gelegen, en (..) de berghof met de bouwhof (..) aan de Bargstraat gelegen'.

Los hiervan verkoopt het paar gelijktijdig het door Telleman kort na zijn trouwen aangekochte perceel 'de Paardemaat genaamd, bij ’t Veer kennelijk gelegen' aan de Heer van Bronkhorst. Het moet gezien de verkoopprijs een zeer groot weiland zijn geweest. En daarnaast verkoopt hij nog het Smits Boomgaardjen aan zijn zwager Gerrit Jan Gerritsen.

De verdere neergang van de familie

Telleman III lijkt zich inmiddels al teruggetrokken te hebben uit de Bronkhorster samenleving. We zien hem na medio 1794 niet meer optreden in de functie van gerechtsman of in andere functies. Of is hij gezien zijn situatie mogelijk niet herbenoemd?

In 1802, vijf jaar na de veiling, doet Telleman zowaar een poging weer wat bezit op te bouwen. Hij koopt vanuit Zutphen bouwland onder Bronkhorst met de naam De Koppele. Maar in 1806 is hij alweer genoodzaakt er een hypotheek op te nemen. Uiteindelijk wordt het perceel in 1808 verkocht.
Hij heeft in de tussentijd in 1799 een stoel in de Zutphense Walburgiskerk gekocht. Deze 'overtekent' hij in 1804.

Telleman III sterft in 1811 te Zutphen, 51 jaar oud. Margaretha keert in 1818 terug naar Bronkhorst. Samen met twee van haar dan nog drie levende zoons en de inmiddels 42-jarige voordochter. Het gezin woont er in huis nummer 16. Kennelijk een doorgangshuis, want in het Bevolkingsregister worden op dit adres steeds gezinnen in- en uitgeschreven. In 1823 verruilt ze Bronkhorst voor haar geboorteplaats Doetinchem, waar ze in 1828 op 71-jarige leeftijd overlijdt. Ze laat, het verbaast ons niet, geen bezittingen na.

Twee van hun zoons trouwen. Beiden werken als commies bij de Belastingdienst. Zoon Evert Jan Cornelis verhuist binnen de Achterhoek soms wel drie keer binnen een jaar.

Zoon Evert Godfried kiest na verloop van tijd een andere carrière. In 1827 verhuist hij met zijn vrouw vanuit Zutphen naar Avereest in Overijssel. Hij is er achtereenvolgens dagloner, koopman, sluiswachter en arbeider. In 1847 wordt hij in Assen betrapt op bedelen: hij vraagt er de weduwe Dalen om een stuk brood. Dat wordt bestraft met acht dagen gevangenisstraf en daarna plaatsing in een bedelaarsgesticht, in dit geval de Ommerschans (Overijssel). Ooit was de Ommerschans een vestingwerk opgericht tijdens de Tachtigjarige Oorlog om ons land te beschermen tegen invallen uit het oosten. Sinds 1822 is het een pauperparadijs, net als het veel bekendere Veenhuizen. Een dwangkolonie met een slecht imago. De wantoestanden die er heersten worden uitgebreid beschreven door Jacob van Lennep, die er in 1823 tijdens zijn voettocht door Nederland enkele uren verbleef. In zijn dagboek schreef hij: 'De pijnlijkste uren van mijn leven.'
Evert Godfried sterft er al na een maand.

Telleman III en vooral Margaretha zijn nazaten uit in die tijd niet de minste families. Toch hebben zij het niet gered en lijken vervallen tot het pauperdom.

Met hen eindigt in 1797 het verbond tussen De Gouden Leeuw en deze tak van de Van Londens. Een verbond dat misschien wel twee eeuwen, of langer, heeft bestaan. Een triest uiteengaan.

Met dank aan Carola Cijsouw-van Londen, Wim Knaake en Arno Overmars

Genealogische noot

Mijn afstamming van herberg De Gouden Leeuw

Bartelt van Londen 

Telleman van Londen           1651 x Wendeltjen Heijman

Willemina van Londen    ca. 1680 x Garrit Hendriks

Grietien Garritsen                 1715 x  Arend Jansen

Garrit Arends                         1751 x Anna Maria Huetink

Garrit Garritsen Steenweert  1797 x Catharina Harms Gerritsen

Harmen Garritsen                 1839 x Hendrika Teunissen

Arend Gerhard Garritsen      1868 x  Tonia Johanna Hartman

Harmen Garritsen                 1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                 1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Eerdere versies van dit verhaal verschenen in
- OTGB (Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek) 2019 nr. 2
- De Zwerfsteen (uitgave van de Historische Vereniging Steenderen) 2019 nr. 4

De Toldijkse familie Hartman

Een van mijn overgrootmoeders is Tonia Johanna Hartman (1847-1911). Ze woonde met mijn overgrootvader Arend Gerhard Garritsen (1840-1910) op de Grote Hietcole, de rond 1970 afgebroken boerderij die stond aan de Hoogstraat 10 te Toldijk. Over haar heb ik eerder geschreven. Maar wie waren haar voorouders in de lijn Hartman en waar woonden zij?

Hieronder het relaas van de vier generaties Hartman die haar voorgingen, al zal die familienaam nog even op zich laten wachten. We beginnen bij de oudst mij bekende voorvader, Tonia’s betovergrootvader Evert Jansen.

Generatie 1 - Evert Jansen onder 't Holtslag (overl. rond 1745)

Over hem weten we slechts dat hij rond 1745 overleden moet zijn en in Toldijk op een van de boerderijen onder ’t Holtslag gewoond heeft. Het gaat om pachtboerderijen die onderdeel uitmaakten van het gelijknamige landgoed van weleer. Ooit werd dit goed gesierd door een kasteel, waarvan de toegangsweg aan de Schiphorsterstraat lag, rechts naast boerderij de Hartenplaats. De naam leeft nog voort in een straatnaam.

 

De straatnaam in Toldijk die herinnert aan landgoed en kasteel 't Holtslag

Generatie 2 - Gerrit Ever(t)s (ca. 1713-1783)

Over zijn zoon Gerrit Ever(t)s ontdekten we al wat meer. Zo kennen we de aantekening van zijn huwelijk in 1751 in het trouwboek van Steenderen: 'Gerrit Evers, jongeman, zoon van wijlen Evert Jansen in den Toldijk en Berendina Jansen, jonge dochter van Jan Jansen onder Hengelo. Copulati (getrouwd) 1 augustus'. Hij moet toen al zo’n 38 jaar oud zijn geweest.

Boerderij 't Venne

Vanaf ca. 1737 woont Gerrit Evers op ’t Venne, ook onder ’t Holtslag. Dat concluderen we o.a. uit een getuigenverhoor uit 1775. Boerderij ’t Venne, ook wel Venneplaats genoemd, bestaat niet meer. De boerderij lag aan de Hoogstraat, tegenover de Kalverdijk. Gerrit maakt er de veepest van de jaren 1768-1769 mee, een zeer besmettelijke koeienziekte. Gerrit verliest er in die jaren maar liefst 4 koeien, 3 eenwinters (dieren van 1 jaar oud) en 6 kalveren door. Gelukkig ontvangt hij een vergoeding van de overheid, maar of dit voldoende was om de schade te dekken, weten we niet.

 

'Ad art. 3. Antwoord 2^de getuige Gerrit Evers, dat hij om de streek van 33 jaaren op het goed het Venne genaamt, onder het Holtslag mede gelegen, gewoont heeft' (stukje uit een getuigenverhoor anno 1775)

Boerderij Hartenplaats

Rond 1770 verhuist Gerrit met zijn gezin naar 'het goed, Hartenplaats geheten, onder den huize Het Holtslag', iets verderop. De boerderij bestaat nog steeds, Schiphorsterstraat 1, al zal het gebouw inmiddels vervangen zijn. De Hartenplaats werd in de loop der tijd ook wel aangeduid met de namen: Hartenstede, Reind Nusinkstede en Heijinks Bosch.

Ook op deze boerderij wordt Gerrit getroffen door de veepest. Over december 1771 meldt hij het 'afsterven van 8 beesten'. Gelukkig zijn drie zieke koeien 'gebeterd' (genezen). In 1774 wordt hij een derde keer getroffen door de ziekte. Ditmaal bezwijken er 4 koeien, 6 eenwinters en 6 kalveren aan. Twee eenwinters genezen. In totaal sterven er onder Steenderen alleen al in 1774 maar liefst 1700 stuks vee aan de pest (Bronkhorst en Olburgen niet meegerekend).

Volgens huidige begrippen had Gerrit slechts weinig vee. Maar destijds waren de boerderijen echter een stuk kleiner. Gezien de genoemde aantallen was Gerrits boerderij zelfs een van de grotere.

 

De huidige Hartenplaats, Schiphorsterstraat 1, Toldijk. Het bijgebouw met daarin de olierosmolen stond min of meer op de plaats van de tegenwoordige schuur, rechts op de foto.

Op de Hartenplaats blijkt Gerrit niet alleen boer te zijn, want hij wordt vanaf dat moment opeens ook wel 'Gerrit den Olieslager' genoemd. En inderdaad, volgens het latere Kadaster stond in een aparte schuur bij de boerderij een olierosmolen oftewel een paardenoliemolen. In een oliemolen wordt door een olieslager olie uit oliehoudende zaden 'geslagen', uit bijvoorbeeld raapzaad, koolzaad en lijnzaad. Deze olie werd gebruikt voor bakken en braden en als brandstof voor olielampjes. De molenstenen worden door een paard voortbewogen. 

In documenten zagen we ook dat Gerrit geld uitleent aan medeboeren. Dat is op zich niet heel bijzonder. Je had in die tijd geen spaarrekening bij een bank - banken bestaan nog niet - maar je leent het geld dat je op dat moment niet nodig hebt, uit aan iemand die je vertrouwt en ontvangt daarvoor rente. Een schuldbekentenis dient als bewijs.

'Nog verschult aan Gerrit Evers den olijslager eene somma volgens obligatie ad … f. 200,-' (akte anno 19-02-1774)

Gerrit heeft een zuster, Hendrika Evers (overl. 1791). Zij is getrouwd met Gosselink Teunissen (overl. 1774), afkomstig van het Stompslag, een voormalige boerderij in de omgeving van de Voortseweg in Toldijk.

In 1783 sterft Gerrit, circa 60 jaar oud; zijn vrouw Berendina overlijdt in 1795: 'overleden Berendina Jansen, weduwe van Gerrit Evers in den Toldijk, oud circa 70 Jaar, begraven den 22 dito, nalatende 2 kinderen en kindskinderen'. Ze hebben twee zoons, beiden geboren op ‘t Venne. De jongste, Gradus Garritsen (1760-1816), trouwt in 1786 als 26-jarige met de 40-jarige weduwe Harmina Wassink (1745-1825). Het paar woont op de Fokkingsbult, Broekstraat 13 te Baak, samen met de vier kinderen uit Harmina’s eerste huwelijk met Gosselink Garritsen. Menig persoon met de achternaam Gosselink stamt af van dit laatste echtpaar.

Generatie 3 - Evert Jan Garritsen (1752-1825)

Gerrits oudste zoon (en Tonia’s grootvader) Evert Jan, neemt de pacht van de Hartenplaats van zijn ouders over. In 1780 trouwt hij met Teuntje Herink (1757-1814). Zij is net als zijn moeder afkomstig uit Hengelo. Evert is eveneens boer en olieslager tegelijk. Volgens de 'Lijst Weerbare Mannen' bezit hij in 1784 vier paarden en heeft hij twee knechten.

Zoals we allemaal zullen weten, vielen eind 18^e eeuw de Fransen ons land binnen. In de winter van 1794-1795 marcheren zij over de dan bevroren grote rivieren de Noordelijke Nederlanden in. Ze blijven tot 1813 en laten ook de Achterhoek, Toldijk en het leven van Evert Jan niet onberoerd. Maar ook militairen uit Hessen, Hannover en Engeland belegeren de streek op enig moment. Dit om Nederland tegen deze Fransen te verdedigen.

Op een gegeven moment wordt Evert Jan door de troepen uit Hannover en Hessen verplicht voor hen gedurende 28 dagen 'spandiensten' te verrichten met twee paarden en wagens (een spandienst is een verplichte dienst, bestaande uit het beschikbaar stellen van een span paarden). Daarnaast hebben de 'Hannoversen' hem '6 schepel rogge' afgeperst, en twee schepel raapzaad ontvreemd, en hebben de 'Hessentroepen' 1000 bossen stro van hem opgeëist en daarbij nog zes zakken gestolen. Van je verdedigers moet je het maar hebben. In 1797 ontvangt hij voor dit alles gelukkig wel een schadevergoeding.

In het voorjaar van 1805 heeft Evert Jan van 24 april tot 19 mei twee Franse mannen en twee paarden ingekwartierd gehad. Hij verklaart erover dat hij hen 'hooi, haver, brood, vlees, stro, rijst, azijn, zout en tint' heeft gegeven. Tint is rode wijn. De Fransen bliefden het hier veel gebruikelijkere bier natuurlijk niet.

Kaart anno 1807. Rechtsonder het Holtslag staat de oliemolen langs de Holtslagsdijk, nu Schiphorsterstraat. Daaronder d'Veenboer. Mogelijk was dat eerder 't Venne [Gelders Archief Tg. 873, inv. 36]

Boerderij Draaiumme

Financieel zal bovenstaande hem niet aan de afgrond gebracht hebben, want in hetzelfde jaar 1805 koopt Evert Jan katerstede De Lege Weide, ook bekend als de Draaiumme, aan de Hoogstraat 33 te Toldijk. Een katerstede is een klein boerderijtje. Hij huisvest er een van zijn dagloners, en veel later een schoonzuster.

In 1807 draagt hij 6 gulden bij aan de collecte voor de aanschaf van een nieuw orgel in de Steenderense kerk. Bijzonder om te ontdekken welke kleine feitjes soms zo maar bewaard zijn gebleven.

 

                                           De huidige Draaiumme, Hoogstraat 33, Toldijk

De familienaam Hartman

Ook al gaat dit artikel over de familie Hartman, we hebben die achternaam nog niet gezien. De drie tot nu toe genoemde voorvaders dragen nog een patroniem. Een patroniem of vadersnaam werd gebruikt door/voor mensen die geen vaste achternaam hadden. Hun familienaam vormt men uit de voornaam van de vader door er bijvoorbeeld een ‘s’ of ‘en’ achter te voegen: Jansen, Evers, Garritsen.

Maar dan wordt het 1811. De Fransen zijn hier nog steeds aan het bewind. Zij zijn het die ons nog steeds functionerende staatsbestel hebben ingericht, waaronder de Burgerlijke Stand. Op basis van een decreet van Napoleon worden voor het eerst de familienamen officieel vastgelegd, de zogenoemde Naamsaanneming. Ook zij die nog patroniemen dragen, moeten nu een achternaam kiezen. Zo ook Evert Jan. Er is een officiële akte van opgemaakt, die als volgt luidt: 'Voor ons Maire (burgemeester) der gemeente van Steenderen, kanton Doesborgh, arrondissement van Zutphen, departement van den Boven IJssel, is verschenen Evert Jan Garritsen, wonende onder Steenderen, en heeft verklaard aan te nemen voor familienaam de naam van Hartman en voor voornaam die van Evert Jan Garritsen, welke hij bestendig gedragen heeft, te behouden. (…)'. ‘Garritsen’ is hiermee dus zijn derde voornaam geworden.

                                           Handtekening van Evert Jan onder de akte van naamsaanneming anno 1812

Het lijkt aannemelijk dat de naam Hartenplaats de inspiratiebron voor deze naamkeuze is geweest. Maar die keuze kan ook te maken hebben met de naam van de toenmalige bossen rondom die boerderij, de Grote en Kleine Hartenbossen. De naam Hartenbos schijnt zoiets te betekenen als ‘bos op een onvruchtbare bodem’. Dat zou kunnen kloppen, want Evert Jan zei hier zelf over: 'dat zich in deze bossen hier en daar heet (heide), dorre en steriele grond bevindt, alwaar het hout geen voortgang heeft'. Ook is de mindere kwaliteit van deze grond af te leiden uit de grondklasse die in de kadastrale atlas anno 1832 aan de betreffende percelen is toegekend.

Evert Jan hertrouwt met een jonge deerne

Op 22 april 1814 sterft Evert Jans vrouw Teuntje Herink, 57 jaar oud. Geen van hun twee kinderen heeft haar overleefd. Maar de weduwnaar treurt niet lang. Al op 1 juli, slechts twee maanden na Teuntjes overlijden, hertrouwt de 62-jarige Evert Jan met de 26-jarige Teuntje Eggink (1787-1831), alweer afkomstig uit Hengelo. Opvallend is dat er bij dit huwelijk geen enkel familielid als getuige optreedt, niet van haar kant en niet van de zijne. Zouden zij hun bedenkingen hebben gehad bij het snelle hertrouwen en het enorme leeftijdsverschil? Wat men er ook van kan vinden: was dit huwelijk er niet geweest, dan was ik er zelf niet geweest. In oktober 1815 wordt hun enige kind, zoon Teunis, geboren.

Met de twee jaar daarvoor aangenomen naam Hartman blijkt het bij deze huwelijkssluiting nog niet zo te vlotten. In de akte van ondertrouw heet Evert Jan: 'Evert Jan Garritsen bijgenaamd Hartman'. Dat is vreemd, want Hartman is de officiële familienaam, geen bijnaam. Of men moet bedoelen dat hij deze naam er extra ‘bij’ heeft gekregen. En vader Gerrit wordt in de akte opeens 'Garrit Evers Garritsen' genoemd. Men moest duidelijk nog aan de nieuwe namen wennen.

In 1825 sterft Evert Jan, ruim 73 jaar oud. Een klein jaar later hertrouwt Teuntje buiten gemeenschap van goederen met Jan Dolleman uit Spankeren. Met hem en zoon Teunis woont Teuntje tot haar dood in 1831 op de Hartenplaats.

Generatie 4 - Teunis Hartman (1815-1882) 

Teunis is nog maar net 10 jaar oud als zijn vader overlijdt, en 15 als ook zijn moeder sterft. Daarmee is hij wees geworden. Hij heeft geen broers of zussen, alleen een stiefvader. Maar hij beschikt door dit vroege overlijden van zijn ouders als 15-jarige al wel over een aardig bezit. Naast het 'daghuurdersplaatsje' De Lege Weide/Draaiumme heeft hij ook een stuk of zeven percelen grond in de wijde omgeving geërfd en de 'opstal van de paardenoliemolen', die inmiddels door zijn ouders van de eigenaar van ’t Holtslag blijkt te zijn aangekocht. Daarnaast erft hij onder meer het vee, de zaadberg, gereedschappen en de hele verdere inboedel.

Zijn stiefvader hertrouwt een klein jaar later met Johanna Hiddink, weduwe van Garrit Harenberg. Zij woont op boerderij Dolleman, Dollemansstraat 12 te Baak. Teunis verhuist er met hem naartoe. Hij groeit er verder samen met haar kinderen op (zie ook het artikel De Dollemansstraat onder Baak).

Naast de Burgerlijke Stand hebben we ook de militaire dienstplicht aan Napoleon te danken. Een plicht die overigens sinds 1997 is opgeschort. Teunis valt onder de Lichting van het jaar 1834 en wordt goedgekeurd. Al hebben we geen foto van hem, we kennen door het keuringsrapport wel zijn signalement. Hij is 1 el en 690 strepen lang (1,69 meter), heeft een gewoon aangezicht, een smal voorhoofd, blauwe ogen, een smalle neus, een gewone mond en kin, blond haar en blonde wenkbrauwen. Daarmee weten we nog niet veel, want wat is ‘gewoon’? Maar toch.

Het aanbod aan goedgekeurde jongemannen is in sommige jaren zo groot, dat niet iedereen daadwerkelijk hoeft op te komen. Door loting wordt dan bepaald wie wel en wie niet. Teunis wordt ingeloot, maar heeft er kennelijk helemaal geen zin in om enige tijd in het leger, dan nog Nationale Militie geheten, te dienen. Daarom maakt hij gebruik van de mogelijkheid tot 'nommerverwisseling'. Je verwisselt daarbij je dienstplichtnummer met dat van iemand die is uitgeloot. Die ander vervult dan jouw dienstplicht. Uiteraard tegen betaling. 

                                                                De huidige boerderij Rougoor, Holtslagweg 4, Baak

De boerderijen Rougoor, Grolsplaats en Oorlogsschip

Teunis trouwt in 1842 met Johanna Pennekamp (1813-1889). Zij komt van de Grolsplaats, Hoogstraat 2, Toldijk. Samen betrekken ze de pachtboerderij Rougoor, Holtslagweg 4 onder Baak. Je vraagt je af waarom hij gaat pachten. Hij is immers niet onbemiddeld? Na het overlijden van Elsken Russer, Johanna’s moeder, erft zij in 1867 een deel van de Grolsplaats. Het andere deel kopen Teunis en Johanna erbij. De boerderij wordt vooralsnog verpacht. Inmiddels heeft Teunis op enig moment ook boerderij het Oorlogsschip in zijn bezit gekregen, Vrendenbargsedijk 1 te Baak. 

                                                        De huidige boerderij Oorlogsschip, Vrendenbargsedijk 1, Baak

Met de achternaam van Teunis is het blijven rommelen. De ene keer heet hij Hartman, de andere keer tooit men hem met het dubbele Garritsen Hartman. Zelfs bij de verkoop van de Draaiumme in 1894 is er, 12 jaar na Teunis’ dood, nog sprake van de ‘Erven Garritsen Hartman’. Het is meteen de laatste keer dat ik deze dubbele achternaam heb gezien.

Het paar heeft tijdens hun leven een aardig bezit opgebouwd. Teunis had daarbij het geluk dat hij als enig kind het gehele bezit van zijn ouders in zijn eentje heeft geërfd. Maar ook Johanna laat zich niet onbetuigd door de inbreng van de Grolsplaats en diverse percelen land, o.a. op de Russer. Bijzonder is dat het paar op een bepaald moment drie boerderijen bezit (Grolsplaats, Draaiumme en Oorlogsschip), maar zelf op een gepacht exemplaar woont. In 1881, een jaar voor zijn dood, verhuizen Teunis en Johanna van Rougoor naar de Grolsplaats. Daar woont inmiddels hun zoon Evert Jan.

Graafschap-bode 18-07-1894 (via delpher.nl)

Teunis en Johanna hebben vijf kinderen:

Evert Jan Hartman (1842-1901). Hij trouwt in 1878 met Grada Everdina Hammink (1849-1920) uit Hummelo. Het paar woont vanaf hun trouwen op de Grolsplaats. De pachters hebben datzelfde jaar plaats gemaakt. De boerderij komt echter pas in 1889 deels in Evert Jans bezit, pas na het overlijden van moeder Johanna Pennekamp. Hij is dan al 47 jaar oud. Zijn zuster Tonia heeft het andere deel geërfd, maar verkoopt dit al snel aan hem door. In 1892 vervangt Evert Jan het oude pand door de huidige boerderij, mogelijk met het oog op de toekomst van zijn dan nog enige levende zoon (zijn twee andere kinderen zijn al overleden). Maar helaas, ook dit laatste kind zal al snel sterven. Alles wat Evert Jan en Grada Everdina bezitten, is afkomstig uit de families Hartman en Pennekamp/Russer, maar wordt in zijn geheel geërfd door Hendrik Gerhard Hammink, de broer van Grada Everdina.

De Grolsplaats, Hoogstraat 2, Toldijk, in 1892 gebouwd door Evert Jan Hartman (bron: Kadaster)

Egbert Steven Hartman (1845-1894). Deze tweede zoon van Teunis blijft op Rougoor, de boerderij waarop hij is geboren en getogen. In 1878 trouwt hij met Steventjen Gosselink (1847-1908). Egbert Steven erft van zijn ouders het Oorlogsschip, en, evenals zijn zuster en broers, een deel van de Draaiumme. Hij overlijdt als hij nog maar 48 jaar oud is. Allen die de familienaam Hartman dragen en uit Toldijk stammen, zijn nazaten van deze Egbert Steven.

Weduwe Steventjen koopt vier jaar na zijn overlijden boerderij de Schiphorst, Schiphorsterstraat 14, Toldijk. Ze verhuist er met haar drie kinderen naartoe: Teunis, Hendrik Jan en Jantje.

Stef Hartman, de huidige eigenaar van de Schiphorst, is een kleinzoon van deze oudste zoon Teunis. Het Oorlogsschip blijft nog tot in de 50’er jaren van de 20^e eeuw in bezit van deze familietak. Het Morgensterrenland, een vruchtbaar perceel gelegen aan de Hengelose beek in Baak en rond 1830 aangekocht door Teuntje Eggink en haar tweede man, zelfs nog tot ca. 1969. Dan wordt het tijdens de Ruilverkaveling herverdeeld.

Willemina Hartman (1850-1885). Zij trouwt in 1876 met Jan Hendrik Wijers (1841-1907) en trekt bij hem in op boerderij Huetink, J.F. Oltmansstraat 15 te Steenderen. Als Willemina sterft, is ze nog geen 35 jaar oud. Het paar heeft geen kinderen. Ook haar erfdeel vervalt aan de koude kant.

Hendrikus Hartman (1853-1875). Van dit jongste kind is niets bekend, behalve dan dat hij al op 21-jarige leeftijd overlijdt.

Generatie 5 - Tonia Johanna Hartman (1847-1911)

En dan natuurlijk nog mijn overgrootmoeder Tonia Hartman, het middelste kind in bovenstaand gezin. Zij heeft al haar broers en haar zuster overleefd, zoals ze ook haar man en haar enige kind, zoon Harmen, heeft overleefd. Op een zondagmorgen wordt ze dood gevonden in de gang van haar nog maar net betrokken splinternieuwe huisje aan de Hoogstraat 8 te Toldijk.

Met dank aan Stef en Marja Hartman

Leden van deze familie Hartman spelen ook een rol in de volgende verhalen

Boerderij de Grote Hietcole in Toldijk

De Dollemansstraat in Baak
Toverij in de Toverstraat in Baak (1773)

Uit een oude schoenendoos in Toldijk (begin 20e eeuw)

Genealogische noot

Overzicht van mijn afstamming van deze familie

Evert Jansen                      ca. 1720 x  Jantje Jansen

Gerrit Evers                             1751 x   Berendina Jansen

Evert Jan Garritsen Hartman  1814 x Teuntje Eggink

Teunis Garritsen Hartman       1842 x Johanna Pennekamp

Tonia Johanna Hartman          1868 x Arend Gerhard Garritsen

Harmen Garritsen                   1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                   1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Dit artikel verscheen eerder in De Zwerfsteen 2019-2 en in het OTGB 2019-3

---

Uit een oude schoenendoos in Toldijk (begin 20e eeuw)

Een overzicht van de openstaande rekeningen gevonden na het overlijden mijn overgrootmoeder Tonia Hartman in 1911. Deze rekeningen bieden een aardig inkijkje in de plaatselijke middenstand van die tijd. 

Over Tonia Hartman (1847-1911) zou wel niets bijzonders meer te vinden zijn. Ik had immers al zo veel materiaal. Maar toen ik op zekere dag in het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) in Doetinchem was, heb ik toch ook maar eens haar stukken uit het archief van de Steenderense notaris Beker opgevraagd.

Ik kreeg een volle stofmap in mijn handen gedrukt. En wat daar in lag: een tijdsbeeld ontvouwde zich voor mijn ogen. Alsof je in een oude schoenendoos zit te neuzen die je op een regenachtige dag van zolder hebt gehaald. Zo zat er - naast aktes en interessante correspondentie tussen notaris en de familie - een aantal rekeningen in van rond haar overlijden en dat van mijn overgrootvader Arend Gerhard Garritsen (1840-1910). Met hem woonde Tonia op de inmiddels afgebroken Grote Hietcole, Hoogstraat 10 te Toldijk. Totdat ze na zijn overlijden boerderij en grond verkoopt, met uitzondering van een deel van de boomgaard en de tuin. Daar bouwt ze voor zichzelf een klein huisje: Hoogstraat 8. Ze zal er slechts zo'n zes weken gewoond hebben.

Meer over Tonia Hartman kun je lezen in het verhaal Boerderij De Grote Hietcole in Toldijk

De nota’s geven een mooi inkijkje in het Toldijk/Steenderen van rond 1910. Zo kocht Tonia haar vlees bij Vleeschhouwerij Ph. Philips. Op de rekening staat alleen ‘vlees’, niet welk soort vlees. Drie pond voor 1,27, en pond nog geschreven met het lb-teken dat staat voor ‘libra’, latijn voor pond. Je ziet dat meerdere kruideniers in de omgeving klandizie werd gegund. Zo ging dat in die tijd. En een werkster huurde je in voor 35 cent per halve dag. De Steenderensche Courant? Ook verleden tijd.

Over Tonia’s kleding komen we ook iets te weten. Zo zijn er vier gladde mutsen voor haar gestreken: die droeg men toen dus nog. En ook twee ‘liefjes’ gemaakt, waarschijnlijk hemden. Op haar begrafenis nuttigt men drie liter jenever à 1,10 per fles en een halve kist sigaren. Het luiden van de torenklok kostte echter maar liefst 5 gulden, relatief duur, net zo veel als het huren van het lijklaken. Daaraan voorafgaand heeft de vrouw van G. Harmsen op last van de burgemeester het lijk schoon helpen maken. Iets wat we tegenwoordig ietwat tactischer ‘de laatste verzorging van het lichaam’ zouden noemen.

Vlees per pond. Soms mocht het een onsje meer zijn.

Van D.F. Jolink kwamen de boter en de kaas

G.W. Rutgers leverde de koffie en de sigaren

De rekeningen voor de broodjes (L.P. Reudink), de jenever (van Wunderink van Den Bremer) en
het luiden van de torenklok (A. Kosstede). Buurman Berend Jolink (Hoogstraat 13) hielp haar tijdens
 haar laatste levensfase met diverse regelklussen. 

H.M. Eskes timmerde haar lijkkist

Vrouw Harmsen verrichtte diverse werkzaamheden, waaronder het helpen schoonmaken van het lijk

Dienstmeid Derkjen Eggink had nog geld tegoed

De laatste rekening van naaister J.H. ten Hout

Massink en Jansen krijgen nog geld voor geleverde klompen

G.J. Jolink heeft heel wat uren hout voor haar gezaagd

W.J. ten Broek zal een smit geweest zijn. Hij leverde onder meer een doofpot en een kachel. Die had ze kennelijk aangeschaft voor het huisje waarin ze toen ze stierf pas een week of zes woonde.

Het abonnement op de Steenderensche Courant

Een totaalplaatje van de kosten

De (fikse) rekening van huisarts Van Lonkhuijzen (1877-1965)

Hun zitplaatsen in de kerk. Hun enig kind Harmen zat niet naast zijn ouders.

Zo te zien werd er vanuit Toldijk zelfs helemaal in Deventer gewinkeld

Een briefje van B. Jolink aan de notaris. Het gaat over betalingen aan Eskes de timmerman, Meijers (voor geleverde stenen, zo lijkt het) in Zutphen, Ovink in Doetinchem (bouwmaterialen). Het zal om de bouw van Tonia's a.s. nieuwe huisje gaan: Hoogstraat 8.

Men kan kennelijk weinig aan op de praatjes van ene Ter Slaa

Een adres was nog niet nodig, laat staan een postcode

Genealogische noot

Mijn afstamming van Tonia Hartman

Tonia Johanna Hartman         1868 x Arend Gerhard Garritsen

Harmen Garritsen                  1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                  1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:

·         De Zwerfsteen, periodieke uitgave van de Historische Vereniging Steenderen, 2018-1

·         OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2018-3