01. De Dollemansstraat in Baak

De Dollemansstraat is een zijstraat van de Zutphen-Emmerikseweg en ligt tussen Baak en Toldijk in de Achterhoek. Waar zou deze straatnaam vandaan komen? Van de nabijgelegen Toverstraat weten we dat er vroeger werd getoverd (naar men zegt). Woonde er aan de Dollemansstraat mogelijk een dolle man?

Jan Dolman

Onderzoek leert dat de straat is genoemd naar mijn stiefvoorvader Jan Dolman (1774-1857). Of hij ‘dol’ was, weten we niet. Wel dat hij zelf vindt dat hij eigenlijk Dolleman heet. Steeds wordt hij in de diverse aktes Dolman genoemd, maar pas als hij in 1832 op 58-jarige leeftijd hertrouwt met Johanna Hiddink (1780-1844), vindt hij het tijd er werk van te maken. In de huwelijksakte laat hij noteren dat zijn naam ‘verkeerd Dolman is gespeld’.

‘verkeerd Dolman is gespeld’ (28-04-1832)

Jan Dolman komt uit Spankeren. Zijn familienaam vindt mogelijk zijn oorsprong in die van de Dollemanshoeve. Deze ligt in de Fraterwaard, ten noorden van Doesburg. Die naam zal op zijn beurt afkomstig zijn van een veerman die klanten de IJssel overzette met een boot met (roei)dollen. Zo'n veerman werd wel dol(le)man genoemd.
In Spankeren is Jan dienstknecht tot hij in 1826, 52-jaar oud, als ongetrouwde man de IJssel oversteekt naar Toldijk om te trouwen met mijn voormoeder, de 39-jarige Teuntje Eggink (1787-1831), weduwe van Evert Jan Garritsen Hartman (1752-1825). Hij trekt bij haar in op de Hartenplaats, Schiphorsterstraat 1 en neemt haar de zorg voor de boerderij en bijbehorende olierosmolen uit handen. Of hij daar ervaring mee heeft, is de vraag. Het woord ‘dienstknecht’ doet niet denken aan boerenwerk.

Ook zal hij zich bemoeid hebben met de opvoeding van mijn toen 11-jarige voorvader Teunis Hartman.

Boerderij De Hartenplaats en de olierosmolen in Toldijk

De Hartenplaats met bijbehorende olierosmolen, ofwel paardenoliemolen, wordt op dat moment al zo’n 55 jaar door mijn voorouders gepacht. Ten tijde van Jans huwelijk met Teuntje kóópt het paar (alleen) de molen.

Olierosmolen (foto van een schilderij, bron: www.molenechos.org)

In een oliemolen wordt door een olieslager olie uit oliehoudende zaden ‘geslagen’, uit bijvoorbeeld raapzaad, koolzaad en lijnzaad. Raapzaad en koolzaad zijn planten uit de kruisbloemenfamilie. Lijnzaad is het zaad van vlas. De olie werd gebruikt voor bakken en braden, als brandstof voor olielampjes en voor het maken van zeep en verf.. 

De molen zal in een schuur gestaan hebben. Een olierosmolen bestaat uit een verhoogd rond plateau waarover twee grote, rechtopstaande molenstenen bewogen worden. Een paard (ros) trekt die stenen voort, waarbij de molenstenen met hun druk de zaden pletten. Het molenpaard loopt daarbij dus steeds rondjes. Vervolgens wordt de olie uit het geplette zaad ‘geslagen’ met zware houten hamers. Ook deze hamers worden door hetzelfde paard aangedreven. De beweging van het ronde plateau waarop de stenen staan, wordt via een as tevens overgebracht naar dit slagmechaniek (niet te zien op de foto). De zo verkregen olie wordt opgevangen in een bak.

Veel olieslagers werden doof door het enorme lawaai dat de slaghamers bij het neerkomen maken. Misschien gold dat ook voor mijn voorvaders Evert Jan Garritsen Hartman (1752-1825) en zijn vader Gerrit Evers (ca. 1713-1783).

De verhuizing naar Baak

Zes jaar na hun huwelijk sterft voormoeder Teuntje Eggink. Jan Dolman hertrouwt met Johanna Hiddink, weduwe van Garrit Harenberg (1767-1813). Zij woont onder Baak op een boerderij (huidig adres: Dollemansstraat 12) die vele namen heeft gekend: Aan ‘t Hecke, Helmichstede, Tunis Lambertsplaats en Zuitveen. De eerste naam duidt op het feit dat de boerderij bij één van de hekken stond die toegang gaven tot de toenmalige Bakermark.

Bij hun huwelijk in 1832 trekt Jan bij Johanna in en neemt zijn inmiddels 16-jarige stiefzoon Teunis Hartman mee. Johanna heeft twee zonen en een dochter. Zo is Jan nu stiefvader van vier kinderen. Ook hier runt hij de boerderij (die na verloop van tijd Dolleman wordt genoemd), maar hij blijft ook de molen in Toldijk bedienen, zo’n 2,5 km. verderop. Stiefzoon Jan Harenberg (1812-1887) wordt door hem ingewijd in het vak van olieslager.

Boerderij Rougoor

Na de dood van Johanna blijft Jan Dolman nog vier jaar bij deze stiefzoon inwonen op de boerderij aan de Dollemansstraat. Dan trekt hij in bij de in de tussentijd getrouwde stiefzoon Teunis Hartman op Rougoor, Holtslagweg 4, Baak.

Ook daar blijft Jan niet. Uiteindelijk sterft hij in 1857, 83 jaar oud, als een van de kostgangers die inwonen bij broodbakker Lambertus Veenendaal aan de Kruisbrinkseweg in Toldijk.

Zo rond de dood van Jan Dolman (1857) verdwijnt de olierosmolen bij de Hartenplaats opeens uit het Kadaster. De plek krijgt de notitie ‘erf’. In dezelfde periode zien we naast boerderij Dolleman in het Bevolkingsregister een nieuw huisnummer verschijnen. Het blijkt een olierosmolen. De molen is niet verdwenen, maar 2,5 km. verhuisd. En stiefzoon Jan Harenberg staat vanaf dan in de boeken met olieslager als beroep.

Jan Dolman heeft slechts 12 jaar op de boerderij gewoond die na verloop van tijd zijn naam is gaan dragen, Dolleman. Kennelijk heeft hij in die periode nogal indruk gemaakt. Zozeer zelfs, dat men later ook de straat naar hem en/of de boerderij genoemd heeft.

Jan kwam met niets en ging met niets. Hij laat geen eigen kinderen na en sterft in een soort logement. Zijn nalatenschap bestaat uit wat ‘klederen en lijfstoebehoren’.

Toch is hij onsterfelijk geworden door een straatnaam in Baak.

Met dank aan Evert de Jonge voor zijn bijdrage aangaande de herkomst van de naam Dol(le)man.
Een andere optie die de ronde doet, is dat de naam Dolleman afstamt van een verkorting van 'de oude man': d'Olde man. Op de Oost-Veluwe werd het stroompje Oude Grift ook geschreven als Dolle Grift.

Meer over Teunis Hartman kun je lezen in
De Toldijkse familie Hartman

Er is van de familietak Hartman ook een uitgebreidere beschrijving beschikbaar (circa 52 pagina's incl. broers en zussen). Interesse? Laat het me weten. Ik stuur je dat digitale document graag (kosteloos) per mail toe.

Genealogische noot

Mijn afstamming van Teuntje Eggink:

Teuntje Eggink     1814 x (1) Evert Jan Garritsen Hartman

                             1826 x (2) Jan Dolman

Teunis Garritsen Hartman  1842 x Johanna Pennekamp

Tonia Johanna Hartman     1868 x Arend Gerhard Garritsen

Harmen Garritsen               1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen               1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Bronnen

• Bevolkingsregister enzovoort
• Pater Jan Koekkoek c.c.sp., De Heerlijkheid Baak, Doetinchem 2002, p. 368 (de diverse namen van boerderij Dolleman)
• Nederlands Openluchtmuseum Arnhem (werking van de olierosmolen)

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:

• De Zwerfsteen, periodieke uitgave van de Historische Vereniging Steenderen, 2014-2
• OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2015-4
• Veluwse Geslachten - Tijdschrift van de Vereniging Veluwse Geslachten, 2018-4