De boedel van Garritjen Hendriksen (Smitskamp) (1739-1774) in Brummen

Garritjen Hendriksen is een van mijn voormoeders. Ze is geboren op boerderij Smitskamp, Knoevenoordsestraat 37 in Rhienderen, en in Brummen gedoopt op 29 november 1739 als dochter van Hendrik Harmsen op Smitskamp en Janna Teunissen. Na haar overlijden is er een inventaris (boedelbeschrijving) opgemaakt van de bezittingen van haar en haar man. Die lijst geeft een aardig inkijkje in een boerderijtje in de 18^e eeuw in de omgeving van Brummen. 

      Trouwinschrijving: ‘1769 den 1 april Berend Busser j.m. & Garretjen Hendrikz j.d. beide van Brummen en wonende alhier, copulati den 23 april 1769’

Garritjen trouwt in 1769 als 29-jarige met de zeven jaar jongere dagloner Berend Harmens Busser (1746-1818). Hij is geboren op boerderij De Kolk, een verdwenen boerderij die ooit in Brummen aan de huidige Gasfabriekstraat stond. Een paar jaar later verhuist het gezin naar het Hoogveld in Oeken.
Waarschijnlijk wonen Garritjen en Berend zelf later ook ergens in die buurtschap.
Na krap vijf jaar huwelijk overlijdt ze al, op 21 maart 1774. Ze is slechts 34 jaar oud geworden. In die paar jaar heeft ze drie kinderen gebaard, van wie de jongste nog geen dag heeft geleefd. Die tragische gebeurtenis vond twee maanden voor Garritjens eigen dood plaats.

Na haar dood
Al na vijf maanden heeft Berend een nieuwe vrouw gevonden. Sterker nog: hij trouwt dan zelfs al met haar. Nu kijken we misschien met gemengde gevoelens naar dat tempo, maar toen was zoiets niet ongebruikelijk. Iemand moest toch voor de twee moederloze kinderen zorgen?
De inventaris is een maand voor die bruiloft opgemaakt. Het is de gebruikelijke procedure om de totale waarde van de bezittingen van dat moment te bepalen zodat de kinderen uit een eerder huwelijk later krijgen waar ze recht op hebben.

De boedelbeschrijving
Het begin van het overzicht luidt als volgt, maar dan in hedendaagse spelling:
‘1774-08-12 - Staat en inventaris van de boedel en nalatenschap van Garritjen Hendriksen zoals deze levendig en dood zijnde, heeft nagelaten en samen met haar weduwnaar Berend Busser in gemeenschap heeft bezeten.’
De lijst inclusief waardebepaling blijkt door Berend zelf opgesteld te zijn. De geldbedragen heb ik weggelaten. Cursieve woorden zijn door mij toegevoegd: 

Capittel (hier: overzicht) van de gerede goederen omdat er geen ongerede (onroerende) goederen zijn:

In de keuken
-          een klederkast
-          een etenskastje
-          een richel met 16 telders (borden) en 4 schotels (een richel is een houten lat aan de muur waarop je borden rechtop kunt neerzetten)
-          een theepot en een tinnen kom
-          een koffiemolen
-          2 flessen, een oliekan, een traankan
-          een koffierichel met zes kopjes en schoteltjes
-          een koperen theebus en een lepelbret (plank) met 5 vorken
-          een vuurschep, een tang, een haal, een zoutvat en 2 lampen
-          een koekenpan en hangijzer
-          een spiegel, een strijkijzer, een korfje
-          een koperen ketel, een tafel
-          een snaphaan (geweer)
-          6 stoelen
-          een stuk spek en een metworst
-          een blikken theebus en een wiel

Een stukje uit de originele inventaris

Op de geute (de goot: de bijkeuken)

-          een kerne (karn, daarin werd melk gekarnd/geroerd. Zo werd de melk gescheiden in roomboter en karnemelk), een melkemmer, 2 melktonnen, een melkthemis (melkzeef)
-          3 aarden potten, een schotel, 3 telders (borden), een wateremmer
-          een koffieketel, een schoteleker (eker = emmer) en een ijzeren pot
-          een baktrog (deegbak) en een meelzeef
-          een lepelbret (plank) met 4 lepels
-          een richel, een melkbank, een kruik
-          2 tonnen, een waskuip

Op de deel (het achterhuis van een boerderij)
-          een trekkar, snijbak, kruiwagen
-          een koebak, een sopkuip, een klimladder
-          een schop, twee bijlen, een hip (hiep, hakbijltje), een greep (een drietandig gereedschap met een steel), 2 gavels (tweetandige hooivork), een hark, een schuddegavel, 2 vlegels (t.b.v dorsen)
-          2 zichten (kleine zeis) en zeisen, een haar (ijzeren aanbeeld waarop je een zeis kunt aanscherpen), een wanne (mand gevlochten van wilgentenen)
-          een waartmes (?misschien is een kaardmes bedoeld?: een hulpmiddel bij vlasbewerking), een braak (hulpmiddel bij de bewerking van vlas)
-          3,5 pond wol

De levendige have (het vee)
-          een keutjen (big) en een seunnij (waarschijnlijk een ‘zönnie’, een beweegbare houten klep boven de voerbak van varkens)
-          2 koeien
-          een eenwinter (jonge koe), een kalf
-          7 hoenders (kippen)

Het koorngewas (graan) en hofvruchten (het fruit in de tuin)
-          rogge
-          boekweit
-          aardappels
-          de vruchten in de hof
-          ’t vlas 

Deze genoemde goederen hebben gezamenlijk een waarde van 144 gulden. De niet nader gespecificeerde schulden van dat moment bedragen 90 gulden. Het verschil wordt verdeeld tussen vader Berend Busser en zijn kinderen.

Een boerderijtje
We lazen dat Berend dagloner is, maar uit deze inventaris blijkt dat hij samen met Garritjen ook een boerderijtje bestiert. Het moet een pachtboerderij zijn, want er is geen sprake van onroerende eigendommen. Hij houdt er vee en verbouwt rogge, boekweit, vlas en aardappels. Ook heeft hij een snaphaan, een geweer, zodat het dagelijkse menu zo nu en dan aangevuld kan worden met geschoten wild.
Daarnaast kunnen we concluderen dat er in die tijd al koffie en thee gedronken wordt. Producten die van heel ver aangevoerd moeten worden. Ook in andere inventarissen uit die tijd is al sprake van koffiemolens en aanverwanten. Onderzoek leert dat in ons land al voor 1700 koffie wordt gedronken, al gebeurt dat dan alleen nog in de rijkere milieus. Maar vanaf 1750 is koffie inmiddels een volksdrank.
Koffie en thee vervangen de gewoonte om bier te drinken. Dat dronk men omdat water in vroeger tijden niet veilig was, het zat vaak vol ziektekiemen. Alcohol doodt die bacteriën, maar het koken van water bij het zetten van koffie en thee heeft datzelfde effect. En niet onbelangrijk: je wordt er niet dronken van. Al was het alcoholpercentage van het bier laag.

Berend hertrouwt
Op 4 september 1774 hertrouwt Berend met de in Dieren geboren Cornelia (Knelia) Timmer (1741-1816). Zij is ruim vier jaar ouder dan Berend. Alweer trouwt Berend dus met een vrouw die ouder is dan hijzelf. Tijdens dit tweede huwelijk worden vijf kinderen geboren, van wie er twee jong overlijden. Het eerste kind heet Garrit. Die naam zal een eerbetoon zijn aan Berends eerste vrouw. Een eeuwenoud gebruik.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in De Marke, mededelingenblad van de gelijknamige Oudheidkundige Vereniging Beekbergen, Brummen, Eerbeek, Hall, Hoenderloo, Klarenbeek, Loenen, Ugchelen, 2022 nr. 2

Genealogische noot
Mijn afstamming van Garritjen:
Garritjen Hendriksen        1769 x Berend Harmens Busser
Harmen Berends Busser 1792 x Janna Koers
Berend Busser                 1824 x Gerdina Wesselink
Berend Jan Busser          1868 x Hendrika Kok
Berend Busser                 1911 x Aaltje Wiltink
Gerrie Busser                  1939 x Marinus Garritsen
Alice Garritsen

Bronnen
-          Doop-, Trouw- en Begraafboeken
-          Gelders Archief, Toegang 0203 Oud Rechterlijk Archief (ORA) Veluwe en Veluwezoom, 2.2 Voogdijzaken, inv. 546 Inventarissen en magescheiden 1771-1783
-          Veld- en boerderijnameninventarisatie in de Gemeente Brummen, door Herman Blom en Arie van Bodegom
-          Zutphens Archief, Toegang 2001 Oud Archief Brummen, 1. Het archief van de landjonkers, inv. 67 Lijsten der ingezetenen … (verponding) Ueken