05. Een roer in Vorden als roerganger van mijn leven (1727)

Een geweerschot betekent vaak het einde van het leven van dier of mens. Heel bijzonder dat mede met zo’n wapen juist het stártschot van mijn leven is gegeven. In dit geval met een exemplaar van het type dat ‘roer’ wordt genoemd.

Te veel kruit

Het is begin oktober 1727, het jachtseizoen is net begonnen. Lambert op Enserink (1691-1727) in de buurtschap Veldwijk onder Vorden bereidt zich voor op een dagje struinen door de velden. Eerst maar eens zijn geweer klaarmaken. Hij vult het met kruit, in zijn enthousiasme met ietsje teveel. Dan gaat hij op weg. Na enige tijd duikt er een mogelijke prooi op. Tijd voor het eerste schot. Lambert legt aan, en …  dan gaat het mis. Met het afgaan van het geweer stoot de kolf door een terugslag keihard tegen zijn lichaam. Het gevolg van het teveel aan kruit. Lambert overleeft het niet.

Een (ganzen)roer (collectie Klaas Bakker, Vorden). Met een ganzenroer (doorsnee

 4 à 5 cm.) kun je een hele vlucht ganzen in één keer doodschieten.

Zo zou het gegaan kunnen zijn. Een andere mogelijkheid is er bijna niet om jezelf met je eigen roer dood te schieten zoals het begraafboek van Vorden vermeldt: ‘den 5 october 1727 Lambart Enserinck met sien eigen roer hem zelven doot geschoten (…).' Een geweer met een lengte van zo’n 1,70 tot 2 meter zet je niet tegen je slaap en richt je ook niet op je voorhoofd.

De omschrijving ‘hem zelven doot geschoten’ lijkt op opzet te duiden, maar in de Achterhoek zegt men bij een dodelijk verkeersongeval ook wel: ‘hij heeft zichzelf doodgereden’. Niet helemaal uit te sluiten valt echter dat er ook kortere exemplaren in omloop waren. Zo werd een pistool wel een ‘kort roer’ genoemd.

Bennie Jolink

Hoe dan ook. Triest voor Lambert, maar zou dit niet gebeurd zijn, dan was ik nooit geboren. En ook Bennie Jolink van Normaal niet. Wat een beetje te veel kruit niet aan Achterhoekse dynamiek teweeg kan brengen...

Dat zit zo.

Bennie Jolink (Normaal), mede-afstammeling van Anneken en Hendrik

Enserink

Lambert was getrouwd met onze voormoeder Anneken Veltmaat (1693-1761). Zij blijft na het voorval alleen achter op Enserink. Er is nu ruimte voor een nieuwe huwelijkspartner. Al snel dient zich iemand aan: Hendrik Brinkerhof (+1751). Ze trouwen zo’n zeven maanden na het noodlottige ongeval van Lambert. En uit deze laatste nieuwe relatie zijn Bennie Jolink en ik uiteindelijk voortgekomen.

Hendrik komt van boerderij Brinkerhof (De Heegherhoek 2, Vorden-Veldwijk). Bij zijn huwelijk trekt hij in op Enserink en gaat verder onder de naam Hendrik Enserink. Zo gaat dat in die tijd. Vaak word je genoemd naar de plek waar je woont, die dus kan veranderen tijdens een mensenleven.

Koetshuis

De boerderij waar Anneken met haar beide echtgenoten woonde, bestaat nog. Het is het huidige koetshuis bij Huize Enzerinck (Almenseweg 60, Vorden). In 1768 is de boerderij eigendom van de Zutphense advocaat en burgemeester Rudolph Jan Staring. Hij laat in dat jaar Enserink veranderen in een buitenverblijf door er een ‘landsheerkamer’ aan te bouwen. De pachter van dat moment, Harmen Enserink, een zoon van Anneken en Hendrik, vertrekt bij die gelegenheid naar erve Bouhuis in Harfsen.

Tussen 1836 en 1838 wordt het huidige huis Het Enzerinck gebouwd door de toenmalige eigenaren jhr. Constantin A.E.A. van Panhuys en Charlotte E.W. Staring (dochter van de dichter; een andere tak dan Rudolph Jan). Na de Tweede Wereldoorlog heeft het koetshuis zijn woonfunctie teruggekregen. Het wordt nu ook wel het Oude Enzerinck genoemd.

De voormalige boerderij Enserink, nu Oude Enzerink genaamd. Eerst wordt in 1768 een landsheerkamer aangebouwd. Na de bouw van het huidige Enzerink verandert de bestemming in koetshuis. Weer later krijgt het zijn woonfunctie terug.

Anneken Veltmaat en Lambert Enserink kregen samen vijf kinderen, geboren in de slechts zeven jaar van hun huwelijk. Anneken krijgt er in haar tweede huwelijk met Hendrik Brinkerhof in zes jaar tijd nog eens vier bij, waaronder onze voormoeder Esselina Enserink. 

Het zit Anneke niet mee

Lamberts dood is niet de eerste klap die Anneken Veltmaat in haar leven te verwerken krijgt. Al veel eerder zit het haar niet mee. In 1696 overlijdt haar vader. Anneken is dan pas drie jaar oud. Haar moeder is al gestorven en haar vader inmiddels zelfs hertrouwd. Als wees blijft ze achter op de boerderij waarop ze is geboren: Veltmaat in Barchem. De nieuwe man van haar stiefmoeder trekt daar in, het oorspronkelijke gezin valt uit elkaar. Anneken wordt ondergebracht op Joostink (Joostinkweg 1, Vorden-Veldwijk), de ouderlijke boerderij van haar vader. Daar boeren nu haar tante Jenneken, zus van vader Jan, en Annekens oom Jan Hesselink, inmiddels Joostink geheten. In 1717 wordt Anneken lidmaat van de kerk in Vorden. Blijkens een getuigenverklaring uit 1734 werkt ze tot haar huwelijk in 1720 als dienstmeid op Joostink. Ze heeft dus wel wat moeten doen voor de kost.

Kwartierstaat Anneken

1.    Anneken Veltmaat geb. op Veltmaat onder Barchem en ged. 21.02.1693, overl. Vorden 19.07.1761, tr. (1) Vorden 23.06.1720, 27 jaar oud, met Lambert Goosen Enserink, 28 jaar oud, ged. Vorden 06.09.1691, overl. Vorden 05.10.1727), tr. (2) Vorden 08.05.1728 Hendrik Harmsen Brinkerhof, later Enserink (zie onder)

2.    Jan Jacobs Veltmaat / Joostink, geb. Vorden op Joostink ca. 1650, overl. Barchem op Veltmaat 1696. tr. (2) Lochem 16-06-1695 Johanna te Winkel / Hassink, tr.(1) Vorden 20.03.1687

3.   Jenneken Jansen Hesselink / Bouw-Hassink, ged. Barchem 07.01.1666, overl. Barchem <1695.

Bij hun huwelijk betrekt het paar boerderij Veltmaat onder Barchem.

4.   Jacob Roelofsen Joostink / Korterink, geb. Barchem op Korterink, ged. Lochem 08.09.1611, overl. Vorden 15.02.1692, tr. Vorden 14.01.1636, 34 jaar oud, met

5.    Gartjen Jansen Gruwel, geb. Vorden ca. 1610, overl. Vorden <1663

 Rond hun huwelijk komen Jacob en Gartjen als pachters op boerderij Joostink, als opvolgers  van Lambert Jansen Jebbekinck / Joostink.

 Jacob geldt in Vorden als een notabel man. Tot op gevorderde leeftijd wordt hij dikwijls  gehoord vanwege zijn kennis van zaken in de regio. Zo wordt hij in 1690 in een verklaring  één   van ‘de tuigbare mannen’ genoemd.

             Hun dochter Jenneken en haar man Jan Besselink, later Jan Joostink geheten, zullen later de pacht van Joostink van haar ouders overnemen. 

De weg in Vorden-Veldwijk waaraan de gelijknamige boerderij ligt

6.     Jan Hesselink / Bouw-Hassink / Veltmaat, geb. Barchem ca. 1640, overl. Barchem <1675, tr. ca. 1665

7.     Jenneken Jansen Hassink / Korterink, geb. Barchem ca. 1640, overl. Barchem >21.02.1693

8.      Roeloff Jansen Korterink, geb. Barchem ca. 1580, overl. ca. 1653, tr. (2) Vorden 07.07.1626 Jenneken Driessen Gruwel, tr. (1) Lochem 21.09.1608

9.      Essele van Haerle, 22 jaar oud, ged. Lochem 25.08.1586, overl. Lochem <14.03.1626

10.   Jan Gerritsen Gruwel, geb. ca. 1575, overl. Vorden <1651, tr. <1606

11.   Jenneken Hendriks, weduwe van Dries Gruwel

             Jan volgt de gestorven Dries op als pachter van Gruwel/Grouwel (Almenseweg 33, Vorden-  Veldwijk).

             Rond 1639 vertrekken Jan en Jenneken naar Olthuis, Mosselseweg 5 (Vorden-Mossel), later  opgevolgd door hun zoon Jan.

      12. Jan Bouw-Hassink, geb. Lochem ca. 1610, overl. Barchem >12-12-1657, tr.

      13. Anne Veltmaat, geb. Barchem ca. 1610, overl. >12.12.1657

      14. Jan / Johan Roelofsen Hassink / Korterink, ged. Barchem 18-10-1609, overl. Barchem >14.11.1664, tr. <02.07-1636

      15. Elsken Luikens Hassink, geb. Barchem ca. 1608, overl. <1692

      16. Jan Korterink, geb. Barchem ca. 1550, overl. Barchem <21.09.1608

      18. Hendrik van Haerle, burgemeester van Lochem, geb. ca. 1557, overl. Lochem <20.05.1630,   tr. (2) Lochem 25.06.1626 Aeltien Loesink, tr. (1) Lochem 26.05.1583

      19. Gertken Jansen Tiessink, geb. Lochem ca. 1565, overl. Lochem 25.04.1626

      26. Rijkelt Veltmaat, geb. ca. 1570, tr. Lochem 29.02.1596

      27. Elsken Vennekers op de Wildenborch, geb. ca. 1570, overl. Barchem ca. 1615

      28.  Roeloff Jansen Korterink, geb. Barchem ca. 1580, overl. ca. 1653 (zie ook 8.), tr. (2) Vorden 07.07.1626 Jenneken Driessen Gruwel, tr. (1) Lochem 21.09.1608 

29.  Essele van Haerle, 22 jaar oud, ged. Lochem 25.08.1586, overl. Lochem <14.03.1626
(zie ook 9.)

30. Luiken Garrits Hassink, geb. Barchem ca. 1570, overl. Barchem >21.05.1628, tr. <1608

31. Jenneken ten Kotte, geb. Stadtlohn (Duitsland) ca. 1580

56. Jan Korterink, geb. Barchem ca. 1550, overl. Barchem <21.09.1608 (zie ook 16.)

58. Hendrik van Haerle, burgemeester van Lochem, geb. ca. 1557, overl. Lochem <20.05.1630 (zie ook 18.), tr. (2) Lochem 25.06.1626 Aeltien Loesink, tr. (1) Lochem 26.05.158

59. Gertken Jansen Tiessink, geb. Lochem ca. 1565, overl. Lochem 25.04.1626 (zie ook 19.)

60. Garrit Luikens Hassink, geb. Barchem ca. 1535

62. Lambert ten Kotte, geb. Stadtlohn (Duitsland) ca. 1550, tr.

63. Marie, geb. ca. 1555

Kwartierstaat Hendrik

1.      Hendrik Enserink, eerder Brinkerhof, geb. Vorden op Brinkerhof ca. 1693, overl. Vorden 06.07.1751, tr. Vorden 08.05.1728 Anneken Veltmaat (zie boven).

Ik stam niet alleen van deze Hendrik af, maar ook van zijn zuster Teuntjen.

2.      Hermen Lucassen Brinkerhof / Klein Smeenk, geb. Vorden ca. 1657, overl. >1736, tr. Vorden 26-10-1690

3.      Elsken Jansen Joink, geb. Vorden <1667, overl. Vorden 08.12.1748

Een straatnaam in Vorden herinnert aan boerderij Brinkerhof

4.   Lucas Jansen Smeenk, geb. Vorden ca. 1633, overl. Vorden 25.10.1692

6.      Jan Bartels Joink, geb. Vorden ca. 1633, overl. Vorden 25-10-1692, tr. (2) Vorden 1667 Beernten Arnt Hilverink, tr. (1) Vorden 01.02.1657 

7.      Essele Hendriks Hassink, geb. Vorden ca. 1635, overl. <1667

12.  Bartolt Gerritsen Joink, geb. ca. 1600, overl. Vorden >10.02.1674. Woont eerst op het Onland, maar verhuist uiterlijk in 1638 naar Joink (Baakseweg 12, Vorden-Veldwijk), tr. ca. 1624

13.  Anna Jansen, geb. ca. 1605, overl. Vorden >21.01.1658

14.  Hendrick Derks op Hassink, geb. Vorden ca. 1600, overl. Vorden >08-10-1674, tr. ca. 1630

15.  Lijsbet, geb. Vorden ca. 1605, overl. >1671

28.  Derck Obbekink op Hassink, geb. Vorden ca. 1560, overl. Vorden <22.02.1633

52.  Willem Obbekink, geb. ca. 1520, overl. Vorden <25.02.1581

Mijn afstamming van Anneken Veltmaat en Hendrik Enserink/Brinkerhof via hun dochter Esselina

1.     Esselina Hendriks Enserink, ged. Vorden 22.05.1729, overl. Baak 23.04.1796, tr. Steenderen 25.11.1652, 23 jaar oud, met Jan Berendsen Harenberg, 36 jaar oud, geb. Baak 00.09.1716, overl. Baak 19.09.1799; zoon van Berend Peters Harenberg (Baak ca. 1685-1752) en Geertje Lammers (ca. 1690-Baak 1749).

Esselina en Jan wonen op Harenberg (Schooldijk 6, Baak). Zij zijn ook voorouders van Bennie Jolink. Hij stamt af van hun zoon Garrit.

2.     Hendrik Harenberg, geb. Baak, ged. 19.05.1760, overl. Baak 27.03.1830, tr. Steenderen 14.08.1796, 36 jaar oud, met Aaltjen Wentink, 23 jaar oud, geb. Baak 22.03.1773, overl. Baak 03.07.1843; dochter van Arent Wentink (1737-1781) en Janna Hendriks Nijland (1740-1800). Arend en Janna wonen op Meggelshuis (Beukenlaan 9, Baak).

3.     Berendina Harenberg, geb. Baak 19.05.1807, overl. Empe 02.06.1876, tr. Zutphen 29.04.1835, 27 jaar oud, met Jan Frederik Langenberg, 25 jaar oud, geb. Empe 14.04.1810, overl. idem 26.03.1881; zoon van Evert Jan Langenberg (Empe 1786-1841) en Hendrika Jansen Jebbink (Warnsveld 1788-Empe 1867)

4.     Everdina Johanna Langenberg, geb. Voorst 02.02.1836, overl. idem 02.04.1914, tr. Brummen 30.04.1864, 28 jaar oud, met  Marinus ten Broek, 23 jaar oud, geb. Voorstonden 30.07.1840, overl. op boerderij Groot Leusveld (Leusvelderweg 2, Empe) 16.04.1914. Ze overlijden slechts 14 dagen na elkaar; zoon van Willem Derk ten Broek (Voorst 1799-Empe 1881) en Aaltje Harms Smit (Beekbergen 1795-Empe 1874)

5.     En mijn grootouders:

Aleida Berendina ten Broek, geb. Empe 13.10.1868, overl. Voorst (De Pannekoek, Oudhuizerstraat 16) 06.06.1937, tr. (2) Voorst 26.08.1911 Jan Hummelman, geb. Gorssel 19.10.1873, tr. (1) Steenderen 20.04.1906, 37 jaar oud, met Harmen Garritsen, 36 jaar oud, geb. Toldijk 07.08.1869, overl. Toldijk (Grote Hietcole, Hoogstraat 10) 20.07.1909; zoon van Arend Gerhard Garritsen (Toldijk 1840-1910) en Tonia Johanna Hartman (Toldijk 1847-1911)

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2016-2

Met dank aan mr. A.C.J. (Arnoud) Viersen voor enkele waardevolle aanvullingen

Bronnen (naast de gebruikelijke registers):

·         G. Hesselink, Stamreeks Korterink / Joostink / Veltmaat, OTGB 95.15

·         KRO-programma Brieven boven water, dd 08.05.2011 (terugslag bij te veel kruit)

·         NTR-programma Verborgen Verleden, dd 14.04.2012 (voorouders Bennie Jolink)

·         J. Renema , Familiehuwelijken alom, OTGB 95.12. Daarin onder meer als bron: Interrogatoria en Kondschappen (SAZ) dd 16.8.1734.

04. Boerderij Steenweert in Bronkhorst

Tot 1886 staat aan de rand van Bronkhorst, in de bocht richting het veer, boerderij Steenweert. Het heeft niet veel gescheeld of de naam van deze boerderij was mijn achternaam geweest. En ooit werden de bewoners door de sterke arm het pand uitgezet.

De boerderij stond iets voorbij het welbekende Huis Ophemert oftewel het Hoge Huis. Op het toenmalige perceel staan nu twee boerderijen, met de adressen Bovenstraat 18 en 20. Het Hoge Huis en Steenweert waren van elkaar gescheiden door (restanten van) de oude stadsmuur en de stadsgracht. Waar deze de straat kruisten, stond een van de twee stadspoorten die Bronkhorst ooit kende, de Veerpoort. Steenweert stond dus aan de buitenkant van gracht en poort.

We weten weinig over het pand zelf, alleen dat het gebouwd moet zijn (ver) voor 1749. Mogelijk was het, net als Huis Ophemert, een stenen huis. De naam Steenweert zou kunnen duiden op een ‘stenen wering’, een verdediging tegen het water van de IJssel of tegen andere indringers. De boerderij lag immers bij de toegangsweg tot het stadje.

We weten wel iets over de relatieve waarde van het pand, althans in het jaar 1832. Op de Tarieflijst voor de heffing der grondbelasting van dat jaar valt het huis in klasse 1, de hoogste klasse. Het tarief bedraagt 36 gulden. Ter vergelijking: het Hoge Huis zit ook in deze klasse, maar dan met een tarief van 54 gulden.

Kadasterkaart van Bronkhorst anno 1832. Het perceel met /// is Steenweert met tuin en boomgaard (het huis lag op de hoek), met \\\ het Hoge Huis (huis en tuinen). Ter oriëntatie: het perceel met XXX is De Gouden Leeuw met brouwerij.

De eigenaren

Voorafgaand aan het jaar 1749 is het huis eigendom van ‘frau Geerligs, ook Gertjen Mentink genaamd’ en haar kinderen ‘Willem Mentink, Geerlig Geerligs en hun zuster Berendina’. De woorden ‘huis’ en ‘boerderij’ zijn in die tijd bijna identiek. Er is buiten de steden nauwelijks een huis dat niet tevens een boerderij is.

1749. In juli kopen mijn voorouders Arend Jansen en Grietien Garritsen het pand, dat hier in de koopakte beschreven staat als ‘een huis met twee hoven, één voor en één achter gelegen (…), alhier in deze Bannerie en Graafschap Bronkhorst aan de Veerstraat gelegen’.[1] De Veerstraat is de toenmalige naam van de Bovenstraat.

Arend is de veerman van het Bronkhorsterveer, Grietien de dochter van de herbergier van De Gouden Leeuw. Ze wonen in het Veerhuis.

Meer over deze veerman kun je lezen via de volgende link:

De veermannen van het Bronkhorsterveer vanaf 1696

En over de herberg waar Grietien opgroeide:
De Van Londens en De Gouden Leeuw in Bronkhorst

1762. Arend Jansen is inmiddels overleden. Steenweert is nu gezamenlijk eigendom van voorvader Garrit Arends (ca. 1720-1808) (2/3^e deel) en zijn zuster Johanna Arends (1/3^e deel), zoon en dochter van Arend en Grietien. Garrit is in 1751 getrouwd met mijn voormoeder Anna Maria Huetink (ca. 1725-1789). Eerst is hij ook veerman, maar later kiest hij voor het boerenbestaan. Hij gaat dan echter niet wonen in zijn deels ‘eigen’ huis, maar pacht boerderij Steenbergen (Bakerwaardseweg 7, Bronkhorst). 

Johanna Arends (ca.1715-1785) woont met haar man Otto Huetink (broer van Anna Maria) op de Vree (J.F. Oltmansstraat 17, Steenderen). 

1787. Garrit Arends koopt uit de nalatenschap van zijn inmiddels overleden zuster Johanna haar ‘derde gedeelte van huis, hof, land- en weigrond in en onder Bronkhorst gelegen’. Hij is daarmee nu enig eigenaar.[2]

1808. Garrit Arends overlijdt. Steenweert, hier omschreven als ‘huis en hof  no. 11 Richtershuis’, komt nu in handen van zijn zoon, mijn voorvader Garrit Garritsen (1755-1832).[3] 
Garrit is de enige van de vijf kinderen in het gezin die zijn vader heeft overleefd. In 1797 is hij als 42-jarige getrouwd met de dan 25-jarige Catharina Gerritsen (1772-1851) uit Spankeren. Samen wonen ze op Steenbergen, waarvan ze de pacht van zijn vader hebben overgenomen. Tussen 1810 en 1812 verhuist het gezin echter naar Steenweert. De boerderij die jarenlang verpacht is geweest, wordt vanaf dat moment door de eigenaar zelf betrokken. Wonen en bezit vallen hiermee samen. In het kadaster anno 1832 wordt hij Garrit Garritsen Steenbargen genoemd, naar de boerderij waar hij eerder woonde.

1832. Garrit Garritsen overlijdt op het adres ‘Huis no. 102’[4], de aanduiding van dat moment. Hetzelfde huis dat vanwege de te betalen overdrachtsbelasting in de Memorie van Successie staat die na zijn overlijden is opgemaakt: ‘het huis nr. 102 met erf en zaadberg’. Weduwe Catharina wordt nu enig eigenaar. In 1832 heeft het zojuist ingestelde Kadaster ook voor het eerst kaarten gemaakt waarmee de relatie perceel-eigendom valt te achterhalen. De exacte ligging van het huis wordt daarmee duidelijk.

1832-1851. In 1851, na de dood van moeder Catharina, blijkt dat de derde zoon, Arend Garritsen (1804-1874), ergens in deze periode zijn vaders helft van Steenweert in zijn bezit heeft gekregen. Arend is in 1842 getrouwd met Johanna Gosselink (1811-1864). Zij komt van boerderij Fokkingsbult (Broekstraat 13, Baak). 
Arend is in 1832 niet aanwezig geweest bij de afhandeling van de nalatenschap van zijn vader. Dit omdat hij als schutter van de 'mobiele schutterij' in garnizoen ligt te Bladel (NB). Hij maakt kennelijk deel uit van het leger tijdens en na de Belgische revolutie (1830): de succesvolle opstand van de zuidelijke Nederlanden tegen de Nederlandse overheersing onder koning Willem l, waarna België onafhankelijk wordt. H. Addink schrijft hierover: ‘Op 15 november 1830 zijn tussen de 60 en 70 schutters van hier (= Steenderen) vertrokken wegens het oproer en afvallen der Belgen en hebben met meer andere schutters tot in het voorjaar 1831 in Zutphen gelegen, en zijn toen naar Noord-Brabant vertrokken. Zij zijn 30 augustus 1834 voor het grootste gedeelte met onbepaald verlof teruggekomen, ruim 60 personen, die op de 15e september feestelijk zijn onthaald op brood, boter, kaas en bier.’ (Aantekeningen van oudheden (...), OTGB 1989, p. 29)

1851. Weduwe Catharina sterft. Arend erft nu ook zijn moeders helft van ‘huis, erf en boomgaard (…) in Bronkhorst’. In haar testament uit 1841 heeft Catharina nadrukkelijk bepaald dat ‘haar onroerende goederen niet gevoeglijk tussen alle kinderen kunnen verdeeld worden, (maar dat) het haar begeerte en verlangen is, dat haar zoon Arend (…) in het genot en bezit blijft van haar onverdeelde helft van de (…) onroerende goederen, alsmede haar roerende goederen, uitgezonderd haar kabinet, klederen, lijfstoebehoren en lijfssieraden, goud, zilver en een bed.’ Hopelijk zal dit geen aanleiding zijn geweest tot onmin in de familie. Gelukkig komen de oudste twee zonen ook goed terecht. Beide trouwen een weduwe + boerderij in Toldijk: zoon Garrit wordt boer op de Middelbeek (Zuphen-Emmerikseweg 4) en zoon Harmen, mijn voorvader (nr. 16), op de Grote Hietcole (Hoogstraat 10).

1864. Johanna Gosselink sterft. Haar deel van het gezamenlijke eigendom wordt gërfd door haar vier minderjarige kinderen. Het onroerend goed behelst onder meer ‘de helft van  huis, erf, boomgaard’. Steenweert heeft dan als aanduiding ‘Bronkhorst, Wijk 13, no. 3’

1874. Weduwnaar Arend Garritsen overlijdt. Zijn dan nog drie levende dochters erven zijn deel van Steenweert. De getrouwde dochter Catrina Hendrika (1843-1911) woont dan onder Hengelo. De ongehuwde Gerritjen (1849-1890) en Aleida Johanna (1851-1916) blijven in het huis achter.

1880. Gerritje Garritsen is inmiddels getrouwd en vertrokken naar Warnsveld. Aleida Johanna is dienstbode en zal in 1883 in Zutphen trouwen. Tijd dus om Steenweert van de hand te doen. Koper is buurman Breukink van Huis Ophemert oftewel het Hoge Huis.

1886. Breukink breekt de boerderij af. Het huis moet minimaal zo’n 150 jaar oud zijn geweest, maar mogelijk nog ouder.

Bij de boerderij horen diverse percelen land. Deze lagen niet dichtbij, maar verspreid in de omgeving: bouwland op de Covik en in de Bakerwaard, hooi- en weideland in de Bronkhorsterwaarden, diverse percelen langs de huidige Onderstraat aan de rand van Bronkhorst, en enkele hoven aan de Molenstraat. En dat zonder de tegenwoordige geneugten van de techniek, zoals tractoren.

Detail van de kadasterkaart: nr. 273 is Steenweert, 274 boomgaard en tuin; 271 is Het Hoge Huis

De bewoners (voor zover bekend)

Voor 1750. De eerste ons bekende bewoner is Theodorus Wolterbeek, rechter van Steenderen van 1739 tot aan zijn dood in 1750. Door hem kreeg het huis de naam Richtershuis. Zelfs nog tot in 1808 wordt het huis als zodanig aangeduid. Zo blijft zo’n naam aan een huis kleven.

1752. Isabella Schoonhoven, weduwe Wolterbeek  is na de dood van haar man in het huis blijven wonen. Bij het overlijden van hun zoon Jan in 1752 staat als notitie: ‘overleden in het Richtershuis’.[5]

Zelf sterft ze in maart 1762.

1762. Steenweert wordt gepacht door Gerrit Buenink en Aaltjen Donderwinkel. Eigenaar Arend Jansen blijkt nog 221 gulden pacht van hen tegoed te hebben, maar is inmiddels overleden. Zoon Garrit Arends handelt zijn nalatenschap af. Om ‘reden van genegenheid’ scheldt hij het paar 16 gulden van de schuld kwijt. Het openstaande bedrag wordt alsnog betaald.[6] Hun wordt echter wel de pacht opgezegd.

1763-1770. Met Sint Peter (oftewel 22 februari, de gebruikelijke datum voor pachtwissel) 1763 komen er nieuwe pachters: Sweer Hendriks Harenberg (geb. 1719) en Aaltje Wunnink. Het paar heeft dan drie kleine kinderen. Het vierde zal op Steenweert geboren worden.
Ieder huis heeft zijn kruis en dat is ook hier zeker het geval. Of het onwil is, onvermogen of wat dan ook: deze pachters bezorgen met hun gedrag de eigenaren Garrit Arends en zijn zwager Otto Huetink de nodige hoofdbrekens.

Sweer en Aaltje hebben de boerderij gepacht voor een periode van 6 jaar. In 1769, aan het einde van deze periode, weigeren ze echter te vertrekken. Bovendien hebben ze over de laatste drie, vier jaar hun pacht niet betaald.

‘Hij heeft durven verstouten daar op te blijven’, aldus Garrit voor de rechtbank. In plaats van te betalen en daarna de boerderij te verlaten, heeft Sweer zich gedragen als een ‘onwettige possesseur (eigenaar) en als een halsstarrige detenteur (eigenaar)’. Tja, men gebruikt soms moeilijke woorden, veelal met een Franse achtergrond. Of dit in die tijd gewone spreektaal is of dat alleen de rechter dit soort woorden gebruikt wanneer hij de verslagen schrijft, we weten het niet.

Beide eigenaren hebben ook ‘ontwaard en vernomen dat de voornaamste goederen, zoals paarden en beesten door een heimelijke vervoering bij avond of nacht of door een fraudulente (bedrieglijke)’actie van de boerderij zijn weggevoerd, hoewel ze ‘stilzwijgend’ tot de gepachte goederen behoren, en bovendien nog dat het huis ‘van binnen bijna geheel onder de voet is bewoond, en dat daarvan eveneens met moedwil een woeste plaats is gemaakt, en van den hof een gemene overloop geworden’. Sweer heeft dus ook nog eens stiekem paarden en koeien ontvreemd die eigenlijk van de eigenaren zijn (of waar zij in ieder geval beslag op hebben laten leggen). Van het interieur van het huis en de tuin schijnt ook niet veel meer over te zijn.

De harde hand moet eraan te pas komen

Garrit en Otto zien er dus geen heil meer in, zij zien niet ‘dat enige andere bekwamere (geschiktere) middelen rechtens tot een of ander kunnen bij de hand genomen worden, om aan alle verdere kwade behandelingen en frustraties een einde te maken en om alle verdere schade te voorkomen’ .

Daarom verzoeken ze de rechtbank om Sweer te gelasten met zijn vrouw en kinderen en met zijn spullen ‘huis, erf en goed’ te verlaten. Hoe ‘ongaarne’ ze dit ook doen, voegen ze er aan toe.

De eigenaren verwachten dat de huisuitzetting niet zonder slag of stoot zal verlopen (gezien het gedrag van Sweer), en verzoeken daarom het gerecht hierbij aanwezig te zijn. Ook vragen ze of ‘van te voren (…) de nodige maatregelen kunnen worden genomen om in geval van onwilligheid of frustraties of resistentie (verzet) met de sterke hand’ het gezin uit het huis te kunnen zetten. Kort gezegd: of de ME paraat kan staan.[7]

‘…geheel en al, als een onwettigen possesseur of als een halstarrigen detenteur sig gedraagt…’ (1770)

1785. Pachter is Barend Huetink (ca. 1722-1793) (broer van Anna Maria en Otto). Barend is in 1753 getrouwd met Geertruid Hendriks Wijers (+1791)

ca. 1811. Mijn voorouders Garrit Garritsen en Catharina Gerritsen verhuizen van boerderij Steenbergen naar Steenweert. Vanaf nu tot 1880 vallen bewoning en bezit samen.

Het paar woont nog maar kort op de boerderij als in 1812 de ‘naamsaanneming’ plaatsvindt. Wie nog geen vaste achternaam heeft, wordt verplicht er eentje te kiezen. Zo ook onze Garrit. Dit als gevolg van de invoering van de burgerlijke stand door Napoleon. ‘Garritsen’ is slechts een patroniem, een aanduiding afgeleid van de voornaam van de vader. De familienaam die men op dat moment kiest, kan tot op de dag van vandaag niet zo maar gewijzigd worden. Garrit kiest echter niet Garritsen, maar … Steenweert.

De officiële akte hiervan luidt aldus:

‘Voor ons, Maire (burgemeester) der gemeente van Steenderen[8], canton van Doesburg, arrondissement van Zutphen, departement van de Boven IJssel is verschenen Garrit Garritsen wonende onder Steenderen en heeft verklaard aan te nemen voor familienaam de naam van Steenweert en voor voornaam die van Garrit Garritsen te behouden.

Dat hij heeft vier zoons en drie dochters met de namen (…etc.)

Van al hetwelk wij deze akte hebben opgemaakt en op beide registers hebben ingeschreven, voorts door de comparant (Garrit) na gedane voorlezing met ons getekend binnen Steenderen, 18 november 1812, (ondertekend door) H.W. Rasch.’[9]

Dat we de naam Steenweert hier pas voor het eerst zien, is niet vreemd. Ook de naam van herberg De Gouden Leeuw zag ik nergens in oude documenten. We zien Steenweert nog terug in 1817, in een document waarin Garrit genoemd wordt als lid van de Kerkenraad: ‘G. Garritsen Steenbergen op Steenweert’. ‘Steenbergen’ zal nog stammen uit de jaren die hij op die boerderij gewoond heeft.

Garrits handtekening onder de akte van naamsaanneming uit 1812: Garrit Garritsen Steenweert

Steenweert of toch Garritsen

Maar toen … Wat is er gebeurd? Waardoor wordt zijn officiële achternaam alsnog Garritsen? We weten het niet. Het meest voor de hand ligt, dat die naam zo ingeburgerd is dat de plaatselijke ambtenaar niet aan Steenweert kan wennen. Alles gaat nog met de hand en een vergissing is gauw gemaakt. In 1832 staat Garrit in het Kadaster (ook overheid) als Garrit Garritsen Steenbergen, net als in 1817 bij de Kerkenraad.

Hoe dan ook, Garrit heet bij zijn overlijden in hetzelfde jaar 1832 gewoon weer Garrit Garritsen, evenals zijn nazaten.

In het Bevolkingsregister zien we dat in de periode 1823-1826 op Steenweert - naast het gezin Garritsen en de gebruikelijke komende en gaande knechten en meiden - nog twee andere personen inwonen: Derk Hendrik Seesink, schoolonderwijzer (geboren in 1802 te Arnhem) en Hendrik Hoklein, geboren in 1803 in Düsseldorf, van beroep 'rentm' (rentmeester?) en van religie 'menist' (doopsgezind). Dat laatste is een opvallend gegeven gezien de gereformeerde godsdienst die door alle andere bewoners van het pand wordt aangehangen.

Er is van de familietak Garritsen ook een uitgebreidere beschrijving beschikbaar (73 pagina's incl. broers en zussen). Interesse? Laat het me weten. Ik stuur je dat digitale document graag (kosteloos) per mail toe.

Genealogische noot

Mijn afstamming van boerderij Steenweert:

Arend Jansen                        1715 x Grietien Garritsen                

Garrit Arends                         1751 x Anna Maria Huetink

Garrit Garritsen Steenweert  1797 x Catharina Harms Gerritsen

Harmen Garritsen                 1839 x Hendrika Teunissen

Arend Gerhard Garritsen      1868 x  Tonia Johanna Hartman

Harmen Garritsen                 1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                 1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:

• De Zwerfsteen, periodieke uitgave van de Historische Vereniging Steendern, nr. 2015-4
• OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2016-2

---

[1] ORA Bronkhorst PvB, inv. 3, datum 30-07-1749

[2] Steenderen Tutele 3021/798, datum 02-03-1787

[3] ORA Bronkhorst CVA, inv. 2, datum 02-06-1808

[4] Huisnummers worden in de 19^e eeuw geregeld gewijzigd. In het Bevolkingsregister  1823-1830 is het huisnummer 44.

[5] Overledenen Bronkhorst (RBS 1436.1): 14-03-1752 Rut in de Richtershuis zijn zoon genaamd Jan, begraven (Theodorus Wolterbeek werd Rut genoemd.)

[6] ORA Bronkhorst PvB, inv. 4, datum 25-02-1762

[7] ORA Bronkhorst CVA, inv. 1, data 14-02-1770 en 24-03-1770

[8] Bronkhorst is dan al deel van de gemeente Steenderen.

[9] Nieuw Archief Steenderen (NAS), Aangenomen geslachtsnamen 1812, 0446/1078, akte 66, datum 28-11-1812

03. Boerderij de Grote Hietcole, Hoogstraat 10, Toldijk (herzien in december 2024)

De Grote Hietcole, ook wel Lenderinkstede genoemd, ligt aan de Hoogstraat 10 in Toldijk. In dat dorp werden lang geleden maar liefst acht boerderijen (ook) met de naam Hietcole aangeduid. Twee aan de Hoogstraat en zes aan de Zutphen-Emmerikseweg (ZE-weg). Een vergissing lag dus op de loer. Vandaar dat het nodig bleek de geschiedenis van deze Hietcole tot circa 1815 te herschrijven. Maar ook dít onder voorbehoud.

De Grote Hietcole 1860-1973 (foto van een schilderij, eigendom van Hans Offenberg)

De boerderij is waarschijnlijk rond 1713 gesticht door Jan Joosten en zijn vrouw Gerritje Breukink. Mogelijk op nieuw ontgonnen grond (hiet = heide). Een eerdere of andere eigenaar hebben we niet gezien. In 1713 zijn Jan en Gerritje getrouwd.

Jan Joosten (+ vóór 1734)
Deze Jan Joosten is opgegroeid op de boerderij ernaast, (ook) Hietcole (en Timmerplaats) geheten (Hoogstraat 6, huisnr. 8 bestaat dan nog niet). Zijn vader Joost Jansen is al voor 1684 overleden, zijn moeder sterft in 1724. In 1727 wordt haar nalatenschap verdeeld. Jan erft daarbij zijn ouderlijk huis waarin stiefvader Lubbert Jansen (+ vóór 1729) dan nog woont. Bepaald wordt dat in geval de boerderij door oorlog of brand verwoest raakt, Lubbert niet verplicht is om de boerderij te herbouwen: ‘zo door krijg of brand – ’t welk God verhoede – het huis kwam te verongelukken, zo zal Lubbert Jansen niet gehouden wezen ’t zelve wederom te laten optimmeren’.
Jans broer Berend Joosten erft de Spittaler Hofstede, Hoogstraat 4. De drie boerderijen (Hoogstraat nrs. 4, 6 en 10) zijn dus via familieverbanden met elkaar verbonden.

Na Jans eigen overlijden worden in 1734 de eigendommen van hem en Gerritje Breukink beschreven en verdeeld. Dit vanwege haar aanstaande hertrouwen met Egbert Derksen Weideman (+1762). Hun in Zutphen woonachtige zoon Joost Jansen (ca. 1715-1778) krijgt daarbij 3/4^e deel van de Grote Hietcole (bestaande uit huis, zaadberg, put en een deel van het land). Dochter Aaltje Jansen (ca. 1720-1765) ontvangt 1/4^e deel: alleen land.
Moeder Gerritje behoudt de eigendom van de Hietcole/Timmerplaats die inmiddels ook wel Lubbert Jansenstede wordt genoemd. Ze verlaat de Grote Hietcole om daar met haar tweede man te gaan wonen.
Met haar vertrek raakt de Grote Hietcole dus per medio 1734 zijn bewoners kwijt. Dochter Aaltje Jansen zal er weliswaar haar intrek nemen, maar dat is pas na haar huwelijk in 1748 met Derk Nijkamp (1721-1802). Zij worden daarbij pachters van haar broer Joost.
Mogelijk is de boerderij in de tussenliggende veertien jaren verpacht geweest.

De nalatenschap van Gerritje Breukink (+1748)
Kort na het trouwen van dochter Aaltje overlijdt Gerritje Breukink. Haar beide kinderen erven elk een kwart van de Timmerplaats, stiefvader Egbert Weideman de andere helft.
Dit zorgt voor een conflict. In juli 1748 zegt Aaltje Jansen haar stiefvader Egbert de pacht op van haar 1/4^e deel. Ze eist dat hij de boerderij tegen Petri 1749 verlaat. Maar wat ook de oorzaak mocht zijn, er wordt een oplossing gevonden.
Vier jaar later eist broer Joost Jansen hetzelfde. Egbert Weideman reageert met: ‘Het is goed, ik zal van de boerderij afgaan, maar op mijn portie dat ik daar aan heb (zijn eigen helft), blijven wonen.’
In juni 1753 geeft Egbert zich dan toch gewonnen. Hij verkoopt zijn deel van de ‘Lubbert Jansenstede of de Hietcole’ aan zijn twee stiefkinderen.

Na Aaltjes dood
Aaltje sterft in 1765. Vier maanden later hertrouwt weduwnaar Derk Nijkamp met Anna Geertruid Joosten (1739-1771). Zij komt van de Spittaler Hofstede (Hoogstraat 4) en is een achternichtje van Aaltje.
Eigenaar van de Grote Hietcole is dan nog steeds Aaltjes broer Joost Jansen die in Zutphen woont. Joost sterft in 1778. Zijn dochter Johanna Geertruid Jansen (1745-1830) erft de boerderij. Zij zal in 1785 trouwen met Hendrik Reesink (1764-1835), smidsbaas en koopman te Zutphen.
Aaltjes eigendomsdeel (grond) wordt in 1791 door Derk Nijkamp verkocht aan Jan Russer. Jan woont op de Grote Russer of Hietcole aan de ZE-weg 65.

Arend Klein Lenderink (1791-1838), de volgende pachter
Na Derk Nijkamps overlijden in 1802 is er mogelijk opnieuw een periode opgevuld door onbekende pachters. Want pas ergens tussen 1813 en 1820 komt de ons wél bekende pachter Arend Klein Lenderink op de boerderij. Dit samen met zijn moeder Janna Luunk (1761-1820), een broertje en twee zusjes. Aan hém dankt de Grote Hietcole zijn tweede naam: Lenderinkstede.
Arend is geboren en getogen op de naastgelegen Timmerplaats die door zijn vader Berend Klein Lenderink uit Hengelo (Gld) van 1784 tot aan zijn dood in 1813 is gepacht.
Naast boer werkt Arend ook als karreman, iemand die kar en paarden verhuurt.
In 1829 trouwt hij als 38-jarige met de 23-jarige Hendrica Teunissen (1805-1885). Zij is opgegroeid op de Kleine Bremerstede (ZE-weg 36, Toldijk).
Arends broer Jan Klein Lenderink woont bij hen in. Hij is echter vaak weg, want hij werkt als schutter in het leger. Als zodanig is hij in 1832 ‘gecantoniseerd in het kamp bij Oirschot onder de derde Compagnie van het tweede bataljon der tweede afdeling Mobile Gelderse Schutterij’. Jan is kennelijk betrokken bij de strijd tegen onze zuiderburen tijdens de Belgische Revolutie (1830). Dat is de naam van hun succesvolle opstand tegen de Nederlandse overheersing onder koning Willem l die resulteert in hun onafhankelijk. H. Addink schrijft hierover: ‘Op 15 november 1830 zijn tussen de 60 en 70 schutters van hier (= Steenderen) vertrokken wegens het oproer en afvallen der Belgen en hebben met meer andere schutters tot in het voorjaar 1831 in Zutphen gelegen, en zijn toen naar Noord-Brabant vertrokken. Zij zijn 30 augustus 1834 voor het grootste gedeelte met onbepaald verlof teruggekomen, ruim 60 personen, die op de 15e september feestelijk zijn onthaald op brood, boter, kaas en bier.’ (Aantekeningen van oudheden (...), OTGB 1989, p. 29)

In 1832 is eerdergenoemde Hendrik Reesink nog steeds de eigenaar van de Hietcole, in 1835 gaat deze over op zijn zoon Jan. Totdat hij de boerderij in 1843 verkoopt. Daarmee is de boerderij circa 130 jaar lang (van circa 1713 tot 1843) steeds door vererving van hand tot hand gegaan. 

Harmen Garritsen (1802-1857), eerst pachter, later eigenaar
In 1838, negen jaar na hun trouwen, sterft Arend Klein Lenderink. Het huwelijk bleef kinderloos. Hendrica hertrouwt een klein jaar later met Harmen Garritsen. Hij komt van boerderij Steenweert in Bronkhorst (Bovenstraat 18-20, gesloopt in 1886). Het paar krijgt vier kinderen.

Vier jaar na hun huwelijk, in 1843, kopen Harmen en Hendrika de tot dan toe gepachte boerderij van Jan Reesink, smid te Zutphen: ‘Het Erve en Goed De Groote Hietkale of Lenderinkstede, groot 14 Bunders, 27 roeden, 50 ellen, doende jaarlijks in pacht F200,-‘. De verkoopadvertentie verschijnt zelfs in een krant in Haarlem. De uiteindelijke koper blijkt echter al op de boerderij te wonen.
Het paar sluit een hypotheek af om deze aankoop te bekostigen. In de bijbehorende akte staat de boerderij omschreven als ‘een voor weinig jaren geheel nieuw opgeleverd huis met annex landhuiskamer…’. 
In 1856 is de lening afbetaald.

Volgens het bevolkingsregister woont er vanaf 1840 een tweede gezin op de Hietcole: Veearts Johan Hendrik August Baumhove uit het Duitse Pruisen samen met zijn Zutphense vrouw Anna Cornelia Dammers en hun twee kinderen. Mogelijk is die landhuiskamer dan al klaar en trekken ze daar in. Zo’n ‘kamer’ bestond soms uit meerdere vertrekken. Vijf jaar later vertrekt dit gezin naar ’s Heerenberg. 

In 1857 sterft Harmen, 51 jaar oud. De vier kinderen zijn op dat moment tussen de 17 en 12 jaar oud. Weduwe Hendrica gaat moedig alleen verder. Zo moedig, dat ze in 1860 zelfs aan het bouwen slaat. Het Kadaster spreekt van ‘bijbouw’. Mogelijk heeft ze een extra schuur gebouwd. 
De in 1973 afgebroken boerderij telt naast een woonkeuken en een 'grote' kamer, vier slaapkamers beneden en twee boven. Die laatste twee zijn via een trap op de deel te bereiken en werden door de knechten gebruikt.

Arend Gerhard Garritsen (1840-1910)
Harmens zoon Arend Gerhard zal de boerderij overnemen. Kort voor zijn huwelijk in 1868 ‘scheidt’ zijn moeder Hendrika Teunissen haar onroerend goed, waarbij hij eigenaar wordt van 2/5^e van de Grote Hietcole of Lenderinkstede. Na haar dood zal hij de rest erven.  Arend trouwt met Tonia Johanna Hartman (1847-1911). Zij is opgegroeid op boerderij Rougoor (Holtslagweg 4, Baak). Een jaar later wordt hun enig kind geboren, zoon Harmen.
Arends broer Peter Herman trouwt in 1869. Moeder Hendrica Teunissen heeft voor hem boerderij De Kruisbrink gebouwd (Kruisbrinkseweg 7, Toldijk) op eerder aangekochte grond. Zelf verlaat ze eind 1870 de Grote Hietcole ook: ze gaat bij deze zoon inwonen. Op De Kruisbrink wonen anno 2024 nog steeds nazaten van deze Harmen Garritsen en Hendrica Teunissen, hoewel ook hier de boerderij inmiddels vervangen is door nieuwbouw. Het is nu een boerderij annex boerderijwinkel, www.dekruisbrink.nl, uitgebaat door mijn achterachterneef Dick Garritsen.

Mijn grootvader Harmen Garritsen 1869-1909

Rond 1870 nemen Arend en Tonia een ‘commensaal’ (kostganger) in huis, kleermaker Jan Vels. Jan is 64 jaar oud en geboren in Zelhem. Hij zal minimaal 10 jaar blijven. In 1876 komt er nog iemand bij: de uit Doesburg afkomstige onderwijzer Carel Wilhelm Gerhard Pieter van Oeveren. Carel blijft anderhalf jaar.

Harmen Garritsen (1869-1909)
In 1906 trouwt Arends enige zoon Harmen Garritsen op 36-jarige leeftijd met de even oude Aleida Berendina ten Broek (1868-1937). Ze komt uit Empe (gem. Voorst) en trekt bij hem in. Harmens ouders blijven echter eigenaar van de boerderij en bijbehorende grond. Dat is vreemd. Meestal neemt de zoon de boerderij in zo'n geval over en mogen de ouders in blijven wonen. Misschien doordat Harmen problemen had met zijn gezondheid? Hij is in ieder geval op een gegeven moment ziek. Zijn moeder Tonia heeft erg met hem te doen. Tegen de dokter zegt ze: 'Dokter, laat het kosten wat het wil, als mijn Harm maar weer beter wordt'. Het mocht niet baten. Harmen overlijdt in de zomer van 1909, 39 jaar oud, zijn beide zoons van slechts 2,5 en 1,5 achterlatend. 
Na Harmens dood ligt er een openstaande rekening van dokter J.J. van Lonkhuyzen, de plaatselijke huisarts. Hij declareert 75 gulden voor behandeling en geneesmiddelen. En eentje van de arts Van der Hoeven uit Zutphen: 20 gulden. We vinden ook een rekening van de werkvrouw: 'een halve dag gewerkt, 35 cent'.

Weduwe Aleida ten Broek vertrekt
Na Harmens overlijden ziet Aleida ten Broek voor zichzelf en haar kinderen geen toekomst in Toldijk. Kennelijk is de sfeer in de Grote Hietcole te snijden. De Steenderense notaris Beker schrijft onder meer 'Na alles wat er voorgevallen is, zijn uw schoonouders niet bereid ...'.
Ze gaat met haar kinderen terug naar haar ouderlijk huis in Empe en hertrouwt anderhalf jaar later (in 1911) in Voorst.

Arend Gerhard Garritsen overlijdt in juli 1910, 70 jaar oud. Al een maand na zijn overlijden wordt er een erfhuis gehouden, waar de ‘levende have, enz.’ oftewel het vee en de landbouwgereedschappen worden verkocht. Op 10 oktober volgt de verkoop van de Grote Hietcole zelf, incl. 11,5 ha. grond; deze wordt bij toewijzing verkocht aan de familie Offenberg. Echter met de voorwaarde dat weduwe Tonia Hartman in de 'grote kamer ten zuiden van het huis' (de landhuiskamer?) mag blijven wonen tot 22 februari 1911.
En daarmee is de boerderij 67 jaar in bezit geweest van de fam. Garritsen, de tweede eigenaar van de rond 1713 gestichte Grote Hietcole.

De affiche in A2-formaat die in en rond Steenderen te zien al zijn geweest. gedrukt door Stoomdrukfirma J.H.A. Wansleven te Zutphen (bron: Archief notaris Beker te Steenderen, vindplaats ECAL te Doetinchem)

Graafschap-Bode 1910 (via delpher.nl)

Graafschap-Bode 1910 (via delpher.nl)

Een droevig einde
Een deel van de tuin en boomgaard valt buiten de verkoop. Daar laat Tonia Hartman voor zichzelf een huisje bouwen dat Hoogstraat 8 als adres zal krijgen. Later zal achter dit huisje de slagerij van Aalderink worden gebouwd. Het is inmiddels afgebroken.
Tonia zal er zo'n zes weken gewoond hebben, want ze overlijdt al in april 1911, negen maanden na Arend, 63 jaar oud. De Offenbergs hebben op dat moment de Grote Hietcole nog niet eens betrokken.

Sinds haar mans overlijden woont Tonia alleen, inmiddels in een onwennig nieuw huisje. Ze mist er de reuring van een boerderij. Haar zoon, haar enig kind, is twee jaar daarvoor gestorven, de twee kleinkinderen wonen niet meer in de buurt. Het is de vraag of Tonia hen ooit nog gezien heeft, want de onderlinge verhoudingen lijken nogal verstoord. Ze heeft haar zuster en broers inmiddels overleefd, ze is nog als enige over. Zou ze daarom als troost wel eens een borrel hebben gedronken? De postbode vindt haar op een zondag dood in de gang. De Graafschap-bode schrijft hierover: ‘Naar het schijnt is de sterke drank, waarvan deze vrouw veel gebruik maakte, niet vreemd aan dit plotseling overlijden’.

Graafschap-Bode 13-04-1911 (via delpher.nl)

Op 15 mei 1911, drie dagen na hun huwelijk, worden Hendrikus Wilhelmus Offenberg (1868-1957) en Maria Geertruida Schooltink (1877-1940) in het bevolkingsregister ingeschreven op Hoogstraat 10. Hendrikus komt van boerderij Bekenplaats, Beekstraat 5, Toldijk. Maria uit Steenderen.
Begin jaren zeventig van de 20e eeuw bouwen hun zoon en kleinzoon de huidige woning. De Grote Hietcole wordt afgebroken. Hans Offenberg (geboren in 1948) zet het bedrijf van zijn ouders en grootouders voort. Anno 2024 woont hij er nog.

De familie Offenberg zittend voor De Grote Hietcole rond 1960 (collectie Hans Offenberg)

Met dank aan Bertus Rietberg

Over de achtergrond van Harmen Garritsen (1802-1857) die in 1839 op De Grote Hietcole introuwt, kun je lezen in het volgende verhaal
Boerderij Steenweert in Bronkhorst

Over de afkomst van zijn vrouw Hendrika Teunissen:
Schotse wortels in Toldijk: Aalt Anderson (ca. 1687-1750)

En over door Arend Garritsen (1840-1910) en Tonia Hartman (1847-1911) nagelaten rekeningen in
Uit een oude schoenendoos in Toldijk (begin 20e eeuw)
Over Jan Joosten in:
Over boerderij Timmerplaats / Lubbert Jansenstede / Hietcole, Hoogstraat 6, Toldijk

Van de familietak Garritsen is ook een uitgebreidere beschrijving beschikbaar (73 pagina's, incl. broers en zussen). Interesse? Laat het me weten. Ik stuur je dat digitale document graag (kosteloos) per mail toe.

Genealogische noot

Mijn afstamming van boerderij De Grote Hietcole:

Hendrica Teunissen          1829 x (1) Arend Klein Lenderink

                                          1839 x (2) Harmen Garritsen

Arend Gerhard Garritsen  1868 x  Tonia Johanna Hartman

Harmen Garritsen             1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen             1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

De in de tekst genoemde Jan Russer is ook een voorvader

Eerdere versies van dit artikel verschenen in:

• De Zwerfsteen, periodieke uitgave van de Historische Vereniging Steenderen, 2015-2 
• OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek, 2016-1

02. Toverij in de Toverstraat in Baak (1773)

Toverij. Zou mijn voorvader Evert Jan Garritsen Hartman (1752-1825) er in geloofd hebben? Maria Wantink (geb. 1728) van boerderij de Vrendenborg (Beukenlaan 20, Baak) in ieder geval wel. En met haar destijds meer bewoners in het Baakse Broek. Zij staan bekend om hun bijgeloof. De vele toverij- en spookverhalen die zich hier hebben afgespeeld, hebben Baak een bijzondere straatnaam opgeleverd, de Toverstraat.

Betoverde koeien

Als Evert Jan 21 jaar is, krijgt ook hij met deze toverij te maken. Hij is er getuige van dat Maria Wantink beweert dat haar koeien door ene Waander Scheunink betoverd zijn en er daardoor geen boter meer van hun melk te karnen valt. Dit verklaart Evert Jan in juni 1773 tijdens een getuigenverhoor bij het gerecht.

Het botert al langere tijd niet tussen de families Vrendenborg en Scheunink. In dit geval wordt Waander Scheunink er door de Vrendenborgs, zoals gezegd, van beschuldigd hun koeien betoverd te hebben. En van het een komt het ander.

Een handgemeen in de herberg

Zo is er op 30 april 1773 een handgemeen ‘ten huize van de schout aan 't Schaar’, oftewel in herberg 't Schaar in Vierakker, die gerund wordt door de plaatselijke schout. De betrokkenen dienen de dag erna bij het gerecht meteen een klacht tegen elkaar in.

Die betrokkenen zijn enerzijds Jan Vrendenborg junior (de zoon van eerdergenoemde Maria Wantink) en Harmen, de knecht van Jans vader. En anderzijds Waander Scheunink. Deze woont schuin achter de Vrendenborg, op boerderij Scheunink, ook wel Klein Vrendenborg genoemd (nu Pastorale), Toverstraat 7, Baak.

Jan Vrendenborg jr. beschrijft het gebeurde als volgt.

Als hij en de knecht, ‘het gelag betaald hebbende’, uit 't Schaar willen vertrekken, stoot Waander Jan Vrendenborg jr. zonder aanleiding, ‘zonder de een noch de ander verongelijkt of misdaan te hebben’, tot tweemaal toe met een jeneverglas in het gezicht. Vervolgens snijdt Waander hem met een mes in het gezicht, in de linker schouder, de ‘halskraag en rok’. De knecht probeert Jan te ontzetten, maar wordt daarbij door Waander in de neus gesneden. Daarop grijpt de knecht de hand van Waander waarin het mes zich bevindt en houdt deze vast.

Uiteindelijk zijn anderen te hulp geschoten en hebben de mannen gescheiden. Omdat men meent te weten dat Waander binnenkort naar elders zal gaan verhuizen, en ze daarom bang zijn dat hij weleens met de noorderzon zou kunnen vertrekken, hebben ze hem maar gelijk vastgehouden (‘arresteren’). De rechter verklaart de verwondingen gezien te hebben, ‘gelijk mij zulks is vertoond en gebleken´.

De andere kant van het verhaal

Op zijn beurt vertelt Waander het gerecht zijn kant van het verhaal.

Terwijl hij Jan Vrendenborg jr. een glas jenever aanbiedt, grijpt deze hem. Waander verweert zich. Daarop pakt Jan jr. een stok om Waander te slaan. Die neemt daarop het mes. Dan komt de knecht van Vrendenborg er bij en grijpt Waander in het gezicht. Ene ook aanwezige Henrik Stevens In het Broek tilt vervolgens de stok op om Waander te slaan. Deze wordt inmiddels vastgehouden door enkele aanwezigen, maar ziet kans om te vluchten.

Waander voegt nog aan zijn klacht toe: ´dat deze onenigheid en slagerije zoude ontstaan zijn´ doordat de oude Jan Vrendenborg in de voorafgaande jaren tegen de bewoners van het Spittaal (Broekstraat 2, Baak) heeft gezegd dat Waander ´zijn beesten heeft betoverd´.

Een betrokken rechter

We lezen niet welke van beide lezingen door rechter Aberson het meest waarschijnlijk wordt geacht, wel blijkt dat hij zich de zaak aantrekt. In het verslag, bedoeld voor de landdrost en de advocaat-fiscaal (officier van justitie), voegt hij de volgende informatie toe:

´NB Hierbij wil ik noteren hoe noodzakelijk het is, dat omtrent deze klacht van toveren speciale reflectie genomen wordt, want degenen die in Baak Scheunink genoemd worden, staan allen onloochenbaar voor tovenaars te boek, met dit effect, dat de Scheuninks of die daarvan afstammen, slechts onder elkaar kunnen trouwen. Voor anderen geldt het als ongehoord en onvergeeflijk´ om met iemand uit deze familie te trouwen.

De door rechter Aberson toegevoegde notitie bij zijn verslag aan de landdrost

Kennelijk is deze stemmingmakerij dus al langer aan de gang. Ook met Pinksteren (eind mei) herhaalt Maria haar beschuldiging aan het adres van Waander, tijdens een bezoek aan de bewoners van het Spittaal.

Klacht tegen Maria Wantink

Waander is er inmiddels helemaal klaar mee. Op 14 juni 1773 dient hij een klacht in tegen Maria Wantink over het feit dat zij hem ´voor een tovenaar´ heeft uitgescholden en er aan heeft toegevoegd, ´dat hij haar beesten betoverd had´. Hij eist dat zij veroordeeld zal worden tot het intrekken van deze beschuldiging.

Twee dagen later al wordt een hele rij getuigen opgeroepen. Hun verklaring komt er op neer dat Jan Vrendenborg en Maria Wantink op de zondag na Hemelvaart op bezoek zijn geweest bij de familie Schut op het Spittaal. Maria heeft daar gezegd dat Waander Scheunink op Hemelvaartsdag in hun koeweide is geweest. Sindsdien zijn de koeien betoverd, zodat ze geen boter meer kan karnen van hun melk. Dat betoveren kan alleen maar gedaan zijn door Waander.

Maria heeft Harmen Schut daarop uitgenodigd mee te gaan naar de Vrendenborg om de melk te zien koken. Na veel aandringen is hij gegaan. Maria heeft toen een potje melk boven het vuur gehangen. Toen de melk kookte, heeft ze met berkentakjes op de melk geslagen, zodat de melk in het vuur spatte. Zo wilde zij, naar eigen zeggen, de tovenaar dwingen naar de Vrendenborg te komen om de koeien te onttoveren. Bij het slaan met de berkentakjes op de melk, zei ze: ´Brand, duivel brand´.

Spoort Maria wel helemaal?

Tegenwoordig zou je zeggen dat Maria niet helemaal spoort of ze niet allemaal op een rijtje heeft. Maar toen iemand haar man, Jan Vrendenborg senior, vroeg of ook hij meende dat Waander kon toveren, zei deze: ´wis en waarachtig´. Jans knecht Harmen houdt zich op de vlakte. Hij zegt er niet bij geweest te zijn of het niet meer zo goed te weten.

Op 19 juni zijn er opnieuw getuigenverhoren. Dit keer is ‘Evert, de olieslagerszoon in den Toldijk’ oftewel de eerder genoemde Evert Jan Garritsen Hartman, ‘oud 21 jaar’, één van hen. Hij verklaart dat hij ‘vrouw Vrendenborg’ heeft horen zeggen dat Waander Scheunink hun melkbeesten heeft betoverd. Daardoor kan ze geen boter meer karnen van de melk van deze koeien.

Een maand later, op 13 juli stapt Waander wederom naar het gerecht. Weer vinden er getuigenverhoren plaats.

Het volgende jaar, op 2 maart 1774, machtigt Waander enkele rechtsgeleerden om naar de zaak te kijken. Deze heeft dus nogal wat voeten in de aarde gehad.

Kennelijk heeft Waander het proces verloren, want in 1776 gaat hij in appèl bij het Hove Provinciaal van Gelderland. Uiteindelijk moet Waander de proceskosten betalen. Dan zal zijn eis ook hier niet toegewezen zijn.

Het is pijnlijk wat de familie Scheunink is aangedaan. Dit mogelijk al generaties lang, gezien de opmerking van rechter Aberson over de moeite die leden van deze familie hebben om een huwelijkspartner te vinden.

Vreemd ook dat deze laster niet bestraft is. Of geloofden de rechters soms stiekem zelf in toverij?

Niet klakkeloos

Gelukkig waren er destijds ook kritische mensen. Niet iedereen nam verhalen over toverij en spoken klakkeloos aan. Graag neem ik in dit verband het volgende verhaal van pater Koekkoek over.

Op zeker moment gaat het gerucht dat het spookt op een boerderij in de Bakermark. Hoe goed men de koeien ´s avonds ook vastmaakt, de volgende morgen staan ze steeds weer los. ´Mijnheer August´ van Huize Baak en nog iemand besluiten de zaak eens te onderzoeken. Onopgemerkt sluipen ze de deel binnen en stellen zich er verdekt op. Na enige tijd gaat de deur naar het voorhuis open en zien ze iemand naar de koeien sluipen. De twee mannen gaan er op af. Wat blijkt?

Het is de vrouw des huizes. Zij maakt de koeien steeds los. En waarom? Om de een of andere reden denkt ze dat de eigenaar van de boerderij haar familie de pacht op wil zeggen. En als het er nu maar flink spookt, kan die eigenaar misschien geen nieuwe pachters vinden. 

Deze zaak is beschreven met behulp van gevonden originele stukken en met wat pater Jan Koekkoek c.s.sp. erover schreef in zijn boek De Heerlijkheid Baak, Doetinchem 2002, vanaf p. 284.

Meer over Evert Jan Garritsen Hartman kun je lezen in het volgende verhaal

De Toldijkse familie Hartman

Er is van de familietak Hartman ook een uitgebreidere beschrijving beschikbaar (circa 52 pagina's incl. broers en zussen). Interesse? Laat het me weten. Ik stuur je dat digitale document graag (kosteloos) per mail toe.

Genealogische noot

Mijn afstamming van Evert Jan Garritsen Hartman:

Evert Jan Garritsen Hartman 1814 x Teuntje Eggink

Teunis Garritsen Hartman      1842 x Johanna Pennekamp

Tonia Johanna Hartman         1868 x Arend Gerhard Garritsen

Harmen Garritsen                  1906 x Aleida Berendina ten Broek

Marinus Garritsen                  1939 x Gerrie Busser

Alice Garritsen

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in: OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek 2014-3