Nu het Bronkhorsterveer zich in stormachtig weer
bevindt, moet ik denken aan mijn voorvaders Arend Jansen en Garrit Arends. Zij bemanden deze pont van
1716 tot 1752 en zijn daarmee verre voorgangers van Dirk
Wijers, de huidige veerman die definitief voor anker wil gaan.
In een boekje over het veer uit 2014 komen de veermannen
van na 1800 aan bod. Hier gaan we verder terug. Maar vooral gaat het over de
hoofdbrekens die het Arend Jansen kost voordat hij voor de eerste keer van wal kan
steken.
Tot 1803 is Bronkhorst eeuwenlang een Heerlijkheid. Het
grootste deel van Stad en Graafschap Bronkhorst staat onder bestuur van de Heren
(en/of Vrouwen) van Bronkhorst. Die familie had er veel eigendommen, en als
bestuurders veel macht.
Zo zijn ze ook eigenaar van het Bronkhorsterveer. Het ‘recht
van overvaart en visserij’ wordt door hen verpacht, samen met het bijbehorende
veerhuis annex herberg en boerderij.
Het veerhuis lag hoog boven de IJssel, maar zelfs dan
kwam ’s winters het rivierwater soms tot aan de drempel. Tegelijkertijd zorgde dit
voor een prachtig uitzicht over rivier en uiterwaarden. In mei 1945 is het gebouw
door oorlogsgeweld vernield. Tot dat moment had het nog steeds een volledige
vergunning. De huidige boerderij van de veerman op die plek dateert van 1952.
 |
Schilderij van veerhuis en
steenfabriek, eigendom van Dirk Wijers [foto: Wim Knaake] |
Veerman Rijk Wessels
De oudste veerman die wij vonden, is Rijk Wessels. Maar
zeker is dat het veer al veel langer vaart.
Hij trouwt in 1695 met Anneken Reijnts uit Steenderen. Rijk
zelf komt uit Baak. Daarmee kunnen we aannemen dat hij de pacht van het veer
niet van een van hun ouders heeft overgenomen.
Uiterlijk bij aanvang van vaarseizoen 1696 begint hij aan
zijn eerste pachttermijn. Dat leiden we af uit de doopinschrijving van hun
oudste kind: ‘op ’t Bronckhorsterveer’.e zou het gezien zijn voornaam niet zeggen, maar op financieel
gebied is het niet steeds rozengeur en maneschijn. Rijk leent meerdere keren geld.
Maar desondanks bezit hij op enig moment een eigen huis en hof in Bronkhorst.
Het staat naast de tuin van het Gasthuis. Waarschijnlijk verpacht hij het, want
zelf zal hij in het veerhuis wonen.
Te huur
Zo’n twintig jaar later, eind 1714, wordt een nieuwe pachter
gezocht. De dienstdoende eigenaar op dat moment is ‘Maria gravin van Bronkhorst,
prinses van Hessen’.
Arend Jansen uit Steenderen heeft er wel oren naar. Hij
heeft trouwplannen en wil voor zijn aanstaande gezin een bestaan opbouwen. Zijn
bruid is Grietien Garritsen, dochter uit het herbergiersgeslacht Van Londen dat
tot 1797 in Bronkhorst De Gouden Leeuw bestiert. Ze trouwen in 1715.
Samen zullen ze een geolied team vormen: hij vaart de
pont en zij kan met de ervaring van thuis de bijbehorende herberg draaiende
houden. Daarnaast is er natuurlijk het boerenbedrijf.
Gravin Maria gaat akkoord en Frerik Reijnts, haar
zaakwaarnemer, stelt een ‘wettelijke’ overeenkomst op. Daarin wordt bepaald dat
Arends pachtperiode ‘drie weken na Sint Peter/Petri 1715 (22 februari 1715)’ zal
ingaan, dus zo rond half maart. Dat is dan geregeld.
Veerhuis anno 1801 (Tekening C.R.T. Krayenhoff,
Gelders Archief 0527-1906-4)
Een financiële kwestie
Inmiddels is het 7 maart. De winter is voorbij en het
vaarseizoen staat op het punt te beginnen. ‘De tijd van optrekken was naderende
en nabij zijnde’, zo staat het in de
stukken verwoord. Over een week zal Arends pacht ingaan.
Maar hij vertrouwt het niet. Hij laat de plaatselijke
schout (gerechtelijk ambtenaar) bij zaakwaarnemer Frerik Reijnts navragen of de
‘leverantie van de pacht’ wel op de afgesproken datum zal plaatsvinden. Zo
niet, dan zal Arend juridische stappen ondernemen.
Waarom zou hij niet op de afspraak vertrouwen? En waarom loopt
hij zelf niet even langs?
Misschien wel omdat hij inmiddels weet dat er een
financiële kwestie speelt. Vertrekkend veerman Rijk Wessels is achter met zijn
pachtbetalingen. Zo had hij op Martini 1713 (11 november 1713) al een bedrag
van ruim 50 gulden betaald moeten hebben. Gravin Maria’s zaakwaarnemer Frerik
Reijnts blijkt financieel garant voor hem te staan.
Is dit op zich al een vreemde constructie, nog bedenkelijker
wordt het door het feit dat Frerik en Rijk zwagers zijn. Hoe dan ook,
uiteindelijk zal de gravin haar geld willen hebben.
Maar Frerik belooft plechtig dat alles goed komt.
Maar het komt voorlopig nog niet goed. Arends inschatting was juist. Veerman Rijk Wessels blijkt opnieuw achter met betalen: twee pachttermijnen voor ‘het veer en de visserij’ met als vervaldata ‘Martini 1714 en Petri 1715’. Kort voor die eerste datum heeft Rijk nog bij iemand 150 gulden geleend. Met dat geld heeft dus niet zijn schuld afgelost.
De kwestie draalt en Arend staat voorlopig nog op de wal.
Maria van Bronkhorst grijpt nu zelf in. Eind juli 1715 begint ze een rechtszaak tegen haar zaakwaarnemer, die dus tevens borg staat voor Rijk Wessels. Ze moet wel, want de veerman betaalt nog steeds niet. Ze eist dat Frerik Reijnts op z’n laatst op 24 augustus de nog openstaande 31 gulden en 10 stuivers voldoet. Die reageert met te zeggen dat hij er de veerman nogmaals op zal aanspreken.
Maar begin september is er nog steeds niet betaald. Maria kiest daarom voor een verdergaande maatregel. Ze laat beslag leggen op de eigendommen van haar zaakwaarnemer: op zijn inboedel (’de gerakheid des huizes’) en op al zijn vee en boerengereedschappen.
Ook dit helpt niet. Op donderdag 5 december 1715 tenslotte kondigt de Vrouwe van Bronkhorst aan dat ze op de eerstvolgende maandag Freriks spullen openbaar zal verkopen. Althans voor zo veel als nodig om de schulden te voldoen. Zondags zal deze verkoping middels ‘kerkenspraak’ bekend worden gemaakt.
Eeuwenlang was het gebruik om na de dienst buiten bij de kerk alle nieuwsberichten om te roepen. Vrijwel iedereen was daar immers aanwezig. Een ander nieuwsmedium kent men nog niet.
Oud-veerman Rijk Wessels
Nadat Rijk uiteindelijk het veer en veerhuis aan zijn
opvolger Arend Jansen heeft overgedragen, gaat hij in zijn eerdergenoemde huis in
Bronkhorst wonen.
Maar zijn financiële zorgen zijn nog niet voorbij. Meerdere
keren leent hij geld bij ene Trijntje Peurs. Op zeker moment eist zij uiterlijk
juni 1723 een bedrag van 300 gulden terug. Rijk ziet in dat dit niet gaat
lukken. Daarom biedt hij haar aan om mede-eigenaar van zijn huis te worden. Aldus
geschiedt.
Ook na zijn dood duren de problemen voort. In 1727 wordt
zijn weduwe geconfronteerd met beslaglegging op het gemaaide koren van een gepacht
stuk land. Dit vanwege enkele jaren betalingsachterstand.
Medio 1733 verkopen zijn erfgenamen ook de rest van het
huis aan Trijntje Peurs. Daarbij bedingen ze dat Rijks weduwe tot haar
overlijden de opkamer mag bewonen.
Veerman Arend Jansen
Het is een raadsel waarom gravin Maria heeft geaccepteerd
dat Rijk Wessels ondanks zijn wanbetaling nog een extra jaar blijft varen. Dit
terwijl het contract met Arend Jansen al is ingegaan. Mogelijk was ze er niet op
tijd van op de hoogte. Haar zaakwaarnemer zal gezien zijn eigen betrokkenheid
niet perse alles hebben verteld.
Nu zij de regie heeft gepakt, mogen we echter aannemen
dat Arend bij het begin van vaarseizoen 1716 dan toch voor de eerste keer zijn
trossen los heeft kunnen gooien. Een jaar later dan afgesproken.
Financieel heeft hij zijn zaakjes beter voor elkaar. Moest
zijn voorganger na tien jaar varen nog geld bij zijn moeder lenen: in 1729 kan Arend
al een weiland kopen. Al zal de erfenis van zijn schoonouders daar zeker bij hebben
geholpen. Weer tien jaar later koopt hij een tweede weiland, en in 1749 verwerft
hij Steenweert, een verpachte boerderij. Deze blijft tot 1880 in de familie en stond
in Bronkhorst op de plek van de huidige twee percelen Bovenstraat 18 en 20. Dat
jaar wordt Steenweert verkocht aan buurman Breukink van het Hoge Huis. Die
sloopt het pand zes jaar later.
Maar ondanks alles kon ook Rijk Wessels zich tot na zijn
dood een (deels) eigen huis in het stadje permitteren.
Samen met zoon Garrit Arends
Garrit Arends, de rond 1720 geboren zoon van Arend
Jansen, werkt aanvankelijk met zijn vader mee. Hij wordt in 1742 zelfs Garrit
Veerman genoemd. Eind 1751 trouwt hij met Anna Maria Huetink. Meteen ook stopt
hij als veerman (en herbergier).
Ook zijn vader vindt het welletjes, en stopt met overvaren.
Daardoor heeft hij na 37 jaar overvaren en tappen nog tien jaar van een welverdiende
oude dag kunnen genieten.
Samen verhuizen ze vanuit het veerhuis eerst naar
Bronkhorst. Garrits eerste kind wordt daar in 1755 geboren. Per 1756 pachten
Garrit en Anna Maria boerderij Steenbergen, Bakerwaardseweg 7, ruim 2 km. buiten
het stadje. Daar zal Garrit uiteindelijk in 1808 sterven, circa 88 jaar oud.
Kennelijk trok het boerenleven hem meer dan dat van
veerman/tapper.
 |
| Het veerhuis dat is verwoest in mei 1945 (Ansichtkaart uitgegeven door G.C. van Deventer, Brummen, druk: La Rivière & Voorhoeve, Zwolle, no. 834) |
Beknopt overzicht van de veermannen van 1696 tot heden
1. Rijk
Wessels x 1695 Anneken Reijnts, veerman van 1696 tot 1716 (zie boven)
2. Arend
Jansen (ca. 1690-1762) x Grietien Garritsen, veerman van 1716 tot 1752. Zoon Garrit Arends (ca.
1720-1808), mede-veerman tot zijn huwelijk eind 1751 met Anna Maria Huetink
(ca. 1725-1789) (zie boven)
3. Hendrik
Jacobs x 1750 Willemina Jansen, veerman van 1752 tot 1758
Dit paar houdt het slechts zes
jaar vol. Wel zijn ze in Bronkhorst gebleven. In 1771 kopen ze er een huis in de
toenmalige Kruisstraat.
4. Garrit
(Jan) Starink x Geertruid Evers, veerman per circa 1758
5. Zijn
zoon Jannes Starink (1769-1837) neemt het roer over. Hij trouwt
x (1) 1800 Janna Hamer (1770-1819),
geboren in Bronkhorst
x (2) 1825 Metjen Noorman (geb.
1770) uit Brummen, weduwe van landbouwer Jan Reeskamp
Jannes sterft in het veerhuis.
6. Jannes’
dochter Geertruid Starink (1804-1850). Ze staat vermeld als herbergierster.
x (1) 1831 Willem Klaphekke
(1782-1838), oorspronkelijk dienstknecht. Hij komt uit Voorst
x (2) 1839 Jan Willem Wigchers
/ Wiggers (1810-1846) uit Bronkhorst, van oorsprong metselaar
Weduwe Geertruid verlaat het
veer in 1848 en vestigt zich in het stadje.
7. Hendrik
Jan Breukink (1820-1902) x 1848 Steventjen Hogenkamp (1826-1883). Hij is een
zoon van Het Hoge Huis, Bovenstraat 12 in Bronkhorst, zij komt van de Grolsplaats
in Toldijk. Ze betrekken het veerhuis bij hun huwelijk in 1848. Hendrik Jan
wordt omschreven als herbergier, tapper en/of veerman.
Eind 1863, 43 jaar oud, stopt
hij en wordt elders in Bronkhorst landbouwer.
8. Hendrik
Jan Spitholt (1829-1902) is fabrieksopzichter bij de nabijgelegen steenfabriek,
net als zijn vader. Die vader heet eigenlijk Ruiterkamp, maar heeft die naam in
1826 veranderd in Spitholt. Dat is de naam van zijn moeder, en tevens van de
boerderij onder Almen waar hij is opgegroeid. Vanaf eind 1863 is hij (daarnaast)
veerman. Dus nog voor zijn eerste huwelijk.
x (1) 1866 Wilhelmina J.
Wigchers (1840-1875). Ze is in het veerhuis geboren als dochter van Geertruid
Starink (nr. 6).
x (2) 1878 Elsken Pennekamp
(1855-1936), geboren in Bronkhorst, tantezegger van Steventjen Hogenkamp (nr.
7)
In 1886 koopt Hendrik Jan zowel
veerhuis, veerrechten als de steenfabriek. Daarmee is hij geen pachter meer,
maar eigenaar. Hij overlijdt in 1902 in het veerhuis, 71 jaar oud.
9. Zijn
gelijknamige zoon Hendrik Jan Spitholt (1879-1904), kind uit het tweede
huwelijk, is veerman/eigenaar tot zijn vroege dood in 1904. Hij sterft slechts twee
jaar na zijn vader. Daarna wordt het veer tot het trouwen van zijn zuster Rika
in 1907 door een knecht bemand.
10. Rika
Spitholt (1882-1918) x 1907 Gerrit Wijers (1878-1955). Hij is afkomstig van ’t
Hof te Olburgen
Gerrit Wijers hertrouwt in
1926 met Mies Veenink (1892-1940) uit Angerlo. Hij is veerman van 1907 tot 1945.
11. Rika’s
zoon Henk Wijers (1915-1954), vrijgezel, veerman van 1945 tot zijn dood in 1954
12. Henks
broer Geert Wijers (1913-1958) x Geurtje den Hartog (1921-2009). Geert erft het
veer, maar zal niet zelf varen. Hij is landbouwer in Hien bij Dodewaard
(Betuwe). Hij, en later zijn weduwe, verpacht het aan de fam. Koens.
13. Henks
broer Jo Wijers (geb. 1917), jongste broer van Henk en Geert, is daarna veerman/eigenaar
tot 1976
14. Jo’s
zoon Dirk Wijers, veerman/eigenaar vanaf 1976
Aan de hand van dit overzicht kunnen we concluderen dat
Dirk Wijers’ genetische band met het veer 175 jaar teruggaat, en wel tot 1848
(nr. 7). Dat jaar betrekt Steventje Hogenkamp het veerhuis. Zij is een tante
van Elsken Pennekamp, voormoeder van Dirk (nr. 8).
 |
| Foto uit circa 1916. Vlnr Elsken Pennekamp
(1855-1936), Henk Wijers (1915-1954), Elly Wijers (1908-2008), Rika Spitholt (1882-1918), Geert Wijers (1913-1958), Gerrit Wijers (1878-1955) |
Eerdere versies van dit artikel verschenen in:
De Zwerfsteen, uitgave
van de Historische Vereniging Steenderen (HVS) 2023-02
OTGB - Oostgelders Tijdschrift voor Genealogie en Boerderijonderzoek 2023-03
Meer over boerderij Steenweert kun je lezen via
Boerderij Steenweert in Bronkhorst
En meer over de achtergrond van Grietien Garritsen, de vrouw van veerman Arend Jansen, via
De
Van Londens en De Gouden Leeuw in Bronkhorst
Steventjen Hogenkamp is een halfzuster van mijn voormoeder Johanna Pennekamp (nr. 19).
Bronnen
Begraafplaatsen.nl
Bevolkingsregister
Delpher.nl
Doop-, trouw- en begraafboeken
Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL)
-
Toegang 3020 Rechterlijk Archief Heerlijkheid Bronkhorst
-
Toegang 3021 Rechterlijk Archief Landdrostambt
Zutphen
Wiewaswie.nl
Wijers, Dirk, Wim Knaake, Bertus Rietberg, De
geschiedenis van het Bronkhorsterveer 2014
